نظر به درون؛ جستاری بر همبستگی عنوان و اثر

 سهراب نبی‌پور

فایل پی دی اف:رنه مگریت-نظر به درون

تصویر 1- نظر به درون (دوم)، رنه مگریت، ١۹٤۹، گوآش روی کاغذ، ٣٥.٦ در ٤٥.۸ سانتی‌متر، بنیاد مگریت، مجموعه‌ی شخصی والری الیوت[1] همسر شاعر مشهور تی. اس الیوت[2]، لندن، انگلیس (url 1)

ازدحامی از پرندگانی گونا‌گون، متنوع و خوش‌آب و رنگ نشسته‌ بر گیاهی مرموز، گیاهی که بر اساس اندازه‌ی بزرگش نسبت به پرندگان، به درختی می‌ماند که شاخه‌های متعددش محل آرامشی است برای درنگ کوتاهِ جانورانی که قلمروی زیستشان آسمان‌ است. حال آن که این گیاه غریب، برگی برجسته و غول‌آسا می‌نماید که در جایگاه درخت، یکه و تنها رشد کرده است. این‌همانندسازی و هم‌پوشانی‌ای که در بسیاری از آثار مگریت قابل مشاهده است؛ جرئی از یک کل که به دلیل شباهت و نزدیکی الگوی ساختاریش، همسانِ کلیتِ موردِ ارجاعِ زبانی خویش قرار گرفته و با آن جایگزین شده ‌است. اگر یک برگ دارای رگه‌هایی همچون شاخه‌های یک درخت است، پس چه چیزی است که آن را برگ و درخت را درخت ساخته است؟ چرا درخت را برگ ننامیم و برگ را درخت؟ مگر چیزی غیر از قرار‌دادی زبانی و دلالتی نمادین تعیین کننده‌ی این نشانه‌ است؟ پس بر طبق منطقی که بر هر تصمیم و هر گزینش نشانه‌گذارانه‌ حاکم است، این یکی نیز قابل تغییر و بازنویسی است. این درختانِ برگی در تکرار و تعددِ بروزشان در نقاشی‌های مگریت موقعیتی شمایل‌گون یافته و خود به افزونه‌ای در دستور زبانِ تصویری نقاش بدل شده‌اند. “ایده‌ی این هم‌راستاییِ به خصوص در آثارِ خلق شده به سالِ ١۹٣٥ ظهور یافته و به طور مشخص خود را ابتدا در نقاشی “غولِ مونث[3]” نمایان ساخته است (تصویر 2) و متعاقباً به الگویی تکرار شونده تبدیل گردید که اغلب در تکثر و الحاقِ متنوعِ خود، هر بار انرژی تازه‌ای به این ابداع شاعرانه می‌افزود.” (تُرچینِر[4]، ١۹٧٧: ص ٢٦۹)

تصویر 2- غولِ مؤنث، رنه مگریت، ١۹٣٥، رنگ روغن روی بوم، ٦٠ در ٧٣ سانتی‌متر، مجموعه‌ی خصوصی، مکان نگهداری نامعلوم (url 2)

غیر ممکن بودنِ برگِ درخت‌گون در نقاشی اصلی مورد بحث (تصویر 1)، با افزودن پرندگان است که مورد تاکید و وضوح بیشتر قرار می‌گیرد، زیرا چنین نمایش مبالغه آمیز و پرطمطراقی از گوناگونی، میراث هنری مورد احترام استادان نقاش هلندی و فنلاندری همچون فرانس اسنایدِرز[5] (تصویر 3) را یادآور شده و نگاه کنایه‌آمیز مگریت به این آثار را به پیش می‌کشد. در اثر چنین انتقادی از سوی او در نقاشی، نه تنها پرندگان جلوه‌‌هایی از رنگ‌هایی پرکنتراست و متنوع را نمایندگی می‌کنند، بلکه در نمایش عمق تناقض‌آمیز اثر نیز نقشی کلیدی بازی می‌کنند؛ این مرغانِ رنگارنگ بر روی خطوطی شاخه‌گون قرار داده شده‌اند که در واقع رگه‌های تخت و یا حتی فرورفته‌ی سطح تختِ برگ را نمایندگی می‌کنند. بنابراین مگریت در این نقاشی توانسته است تا با کلِ ماهیت نقاشی بازی کند، تخت بودنِ سطح بوم را یادآوری کرده و با اشاره به نقاشی بودگیِ درخت به عنوان ورقه‌ای تخت، تخت بودنِ سطح برگ را یادآور شود و مفهوم پیش‌فرض پرسپکتیو در نقاشی را برهم بزند. با توجه به این بازی پیچیده و فریبنده‌ی نقطه نظر یا پرسپکتیو در اثری که واژه‌ی “نظر” را در عنوان خود دارد (تصویر 1) بسیار مناسب به نظر می‌رسد که اثری مشابه با ایده‌ای تقریبا یکسان، “بعد سوم[6]” نام‌گذاری شود. (تصویر 4) (سیلوستر[7]، ١۹۹٤: ص ١٢٧)

 تصویر 3- کنسرت پرندگان[8]، فرانس اسنایدِرز، ١٦٣٠-١٦٢۹، رنگ روغن روی تخته‌ی چوبی، ۹۸ در ١٣٧ سانتی‌متر، موزه‌ی دِل پرادو[9]، مادرید، اسپانیا
(url 3)

تصویر 4- بُعدِ سوم، رنه مگریت، ١۹٥٠، گوآش روی کاغذ، ٢٦ در ٣٥ سانتی‌متر، مجموعه‌ی خصوصی، مکان نگهداری نامعلوم (url 4)

نقاشی مرتبط دیگری خلق شده به سال ١۹٤۸، درست یک سال قبل از “نظر به درونِ” دوم (تصویر 1)، “قرار ملاقات[10]” نام دارد. (تصویر 5) عنوانی که به احتمال زیاد بازتاب‌دهنده‌ی دریای طوفانی پس‌زمینه و کشتی‌ای است که به نظر می‌رسد به سمت اتاقک پیش‌زمینه حرکت می‌کند. برگ درخت‌گون خم شده و به لبه‌ی پنچره‌ای با حاشیه‌ی سنگی تکیه داده است، خصوصیتی انسانی یافته و گویی که در تفکر ملاقاتِ هر آنکه در کشتی به سمت او می‌آید انتظار می‌کشد. عامل تاکید‌کننده‌ای بر تلاقی دو مسیرِ نگاه. نگاهِ کشتی به بیرون و نگاه برگ به درون. تاکیدِ نقاشی بر پویایی پس‌زمینه و ادامه‌ی روایت نقاشی به عمق بیشتری از اثر و عنوانِ مشخصی که برای نقاشی برگزیده شده است، توجه بیننده را از پرندگان گرفته و به ارتباطِ میان برگ و کشتی جلب می‌کند. در این مرحله مرغانِ خوش‌آب و رنگِ پیش‌زمینه انگار به نقوشی بدل می‌شوند که بر روی برگِ یک گیاه نقاشی شده‌اند و تصویرِ مگریت، نقاشیِ یک نقاشی را ثبت کرده است؛ حال‌آن‌که موقعیتِ عجیبِ پرده‌ی بیرون از پنجره و نزدیکی سطح دریا به لبه‌ی اتاق، غرابت و مشوش‌کنندگی حالت کلی اثر را دوباره یادآور می‌شوند. مگر ‌آن‌که پرده نشانی از این باشد که گیاه در بیرون و دریای طوفانی درون اتاق قرار گرفته‌ است. که خود لایه‌ی دیگری بر این معما می‌افزاید.

تصویر 5- قرارِ ملاقات، رنه مگریت، ١۹٤۸، رنگ روغن روی بوم، ٦١ در ٧٣.٧ سانتی‌متر، مجموعه‌ی صومعه‌ی ایروینگ[11]، نیویورک، آمریکا (url 5)

در حالی که “بعد سوم” (تصویر 4) برگ درخت‌گون را تقریبا به صورتی سایه‌نما[12] و تنها در برابر زمینه‌ی روشنی از آسمان و سطح صاف و آرام آب نمایش داده، و به طور موثری فارغ از بستر معناییِ قابل توجهی طرح کرده است، اثر اصلی مورد بحث (تصویر 1) موضوع اصلی نقاشی یعنی گیاه مرکزی را همچون “قرار ملاقات” (تصویر 5) در برابر دیواری سنگی قرار داده که به دریا منتهی می‌شود، و این خود لایه‌ی معنایی بستر سازانه‌ی افزونی است بر دوگانگی موجود در ایده‌ی برگ. در سمت چپ تصویر بیلبوکه‌[13]ها یا همان فنجان-توپ[14]‌های غول پیکر و باشکوهی قرار گرفته‌اند که همچون درختانی از چوب سفید و به سانِ تندیس‌هایی مرمرین به وضعیتِ عمودی ترکیب‌بندی و کادر اثر نیرو بخشیده و به حمایتِ برگ می‌پردازند. این اسباب بازی قرن شانزدهمی فرانسوی (تصویر 6) در آثار مگریت و تاکید بر استواریِ فرم‌های هندسی به کار رفته در آن با اغراق در اندازه، همچون مهره‌های شطرنج یا پایه‌های یک میز، از دیگر واژگانِ تصویریِ نقاش است که در بسیاری از نقاشی‌های او به ساخت گزاره‌های معنایی پرداخته‌ اند. در سمت راست بالای دیوار یک لیوان آب ساکن قرار دارد، که بازی تصویری دیگری است با تعریف زبانیِ دریا که به آثار متقابل، طنین‌ها و تشدید‌های مفهومیِ نتیجه شده از هم‌پوشانی گزاره‌های تصویری موجود در نقاشی افزوده و کیفیت تغرلی خردمندانه‌ی سنتز ساخته شده را افزایش می‌دهد.

 تصویر‌ 6- بیلبوکه‌ یا فنجان-توپ انگلیسی، سازنده نامعلوم، حدود ١۸٠٠ ق. م.، عاج و ریسمان، ٦ در ١٧.٥ سانتی متر، به ارث رسیده در خانواده‌ی جین آستِن[15]، حراج ساتربیز[16]، لندن، انگلیس (url 6)

اما مهم‌تر از آثار مشابه از منظر ایده و تصویر گیاه مورد بحث، نقاشی دیگری است که با عنوان مشابه “نظر به درون” نام‌گذاری شده است. (تصویر 7) این اثر هفت سال پیش از دومین نقاشی به همین نام و در اندازه‌ای تقریبا دو برابرِ آن خلق شده است و هم در اندازه و همچنین ایده‌ی بسترِ طرح شده برای برگِ درخت‌گون به “قرار ملاقات” (تصویر 5) که یک سال پیش از دومین “نظر به درون” (تصویر 1) نقاشی شده نزدیک‌تر است، اما دوگانگی هم‌پوشانیِ معنایی میان لیوان و رودخانه به قوتِ ارتباط دومین تلاش، میان لیوان و دریای آرام نیست. همچنین نحوه‌ی قرار گیری پرده در داخلِ اتاق معمایی میان درون و بیرون بودگیِ موقعیت مخاطب و گیاه، همچون “قرار ملاقات” (تصویر 5) ایجاد نمی‌کند. فنجان-توپ‌های ستون مانند نیز غایب بوده و تاکید خاصی بر هم‌پوشانی‌های بازیگوشانه‌ی زبانی/تصویریِ طرح شده وجود ندارد.

به نظر می‌رسد که اهمیت هم‌زیستی میان گیاهان و پرندگان و موقعیت اثبات شده‌ی درختان به عنوان زیستگاهی طبیعی برای جانوران، آن پشتوانه‌ای بود که از تعریف نقاش در قالب مشاهده‌گرِ طبیعت حمایت کرده و مگریت را در به کارگیری بازی‌های زبانی-تصویری و ساخت ترکیبات چندگانه‌ی متعدد از این موضوع ترقیب می‌کرد و بر لایه‌هایی که نقاشی در آنان به فعالیت معناسازی و وصل دلالت‌ها می‌پرداخت می‌افزود. این ترکیب ساخته‌شده مسیری بود که پتانسیل‌های دیگری در اختیار نقاش قرار داد و سال‌ها بعد در سنتز تصویری قوی‌تر و عمیق‌تری بروز یافت. اثری به نام “جزیره‌ی گنج[17]” (تصویر 8) که به جای برگِ پرندگان، پرنده‌ای از برگ تصویر می‌کرد؛ موجودی ترکیبی[18] از حیوان و گیاه. این‌ بار ظرفیتِ پرواز پرندگان بود که مگریت به بازی می‌گرفت و به جهت اغراقِ سرحداتِ این هم‌زیسیتی طبیعی، آن‌ها را به زمین پیوند داده و پرهای آنان را با برگ جایگزین ساخته بود. ایجاد اختلالی منطقی برای افشای یک وابستگی طبیعی.

 تصویر 7- نظر به درون (اول)، رنه مگریت، ١۹٤٢، رنگ روغن روی بوم، ٦٠ در ٧٤ سانتی‌متر، بنیاد مگریت، مجموعه‌ی خصوصی، بروکسل، بلژیک
(url 7)

تصویر 8- جزیره‌ی گنج، رنه مگریت، ١۹۸٧، رنگ روغن روی بوم، ٦٠ در ۸٠ سانتی‌متر، بنیاد مگریت، ارث رسیده به ژورژت مگریت[19] همسر نقاش، بروکسل، بلژیک (url 8)

آخرین اثری که برای دریافت بهتر موقعیت نقاشی مورد بحث و جایگاه متفاوتش در میان آثار مشابه باید به آن اشاره کرد، آخرین اثر کامل شده‌ی مگریت است که به صورت پیشگویانه‌ای “آخرین حرف[20]” نام‌گذاری شده است. البته در برخی منابع، عنوان انگلیسی به “جیغِ آخر ” نیز ترجمه شده است. (تصویر 9) عنوان انگلیسی به”آخرین واژه” نیز قابل برگردان است اما عنوان فرانسوی که به ایده‌ی نقاش نزدیک‌تر بوده و مورد ترجیح همیشگی او قرار می‌گرفت “بانگ آخر” یا “آخرین فریاد” نام دارد. نامی شاعرانه‌تر که با کنایه‌ی تلخی بر ایده‌ای که نقاش را در سالیان زیادی از عمرش همراهی کرد تاکید می‌کند. به دلیل قرار داشتن نقاشی اصلی در مجموعه‌ای خصوصی و عدم نمایش متداوم موزه‌ایِ آن، چاپ سنگی‌ای از روی آن ساخته شده که در دسترس عموم قرار بگیرد. (تصویر 10)

تصویر 9- جیغ آخر (آخرین حرف)، رنه مگریت، ١۹٦٧، رنگ روغن روی بوم، ٦٥ در ۸٠ سانتی‌متر، مجموعه‌ی خصوصی دکتر جین رابرت[21]، بروکسل، بلژیک (فائِرنا، ١۹۹٦: ص ١٤)

تصویر 10- آخرین حرف(آخرین فریاد) (سمت چپ)، رنه مگریت، ١۹٦٧، چاپ سنگی (لیتوگراف)، اندازه‌ی تصویر ٥٠.٢ در ٦٢.۹ سانتی‌متر، بنیاد مگریت، بروکسل، بلژیک (url 9)

در برابر پس‌زمینه‌ای از کوهستانی سرگیجه‌آور، که در منظره‌ی تعداد کثیری از نقاشی‌های مگریت برافراشته است، برگ بزرگی شناور است که تصویر سایه‌نمایی از یک درخت بر خود دارد. صراحتی پالوده‌تر از نمونه‌های پیشین که علاوه بر آثار متعددی که مشخصا به آن معطوف شده‌اند در بستر بسیاری دیگر نیز قرار گرفت. جای‌گذاری درخت (کل)، درونِ برگ (جزئی از کل) در “آخرین بانگ” (تصویر 9)  با ساخت تصویری متناقض‌نما بار دیگر و با بیانی مستقیم‌تر از آثار پیشین به تشویش بیننده می‌پردازد؛ بینشی که ده سال پیش از این در راه آسمان به کمال رسیده بود (تصویر 11). نقاش مغاکی ژرف که در زیر درخت زندگی نهفته است را برای آخرین بار احضار می‌کند؛ ورطه‌ی بی‌انتهایی که میان ابژه و تصویر، واژگان و چیز‌ها، زندگی و مرگ، و هستی و نیستی وجود دارد. شاید این ناشناخته‌ی ناپیدا و این خلاء اتصال تا همیشه از ادراک تمام اذهانی که او را می‌جویند بگریزد، آن‌گونه که همیشه در مرز حضور، از مگریت نیز می‌گریخت. اثری که در آن آخرین فریادِ ایده در برنده‌ترین و پالوده‌ترین وضعیت تحلیل‌گرِ خویش تنها نهیبی متضرعانه است که به انیگمایی جاودان و معمایی غیرقابلِ حل اشاره می‌کند. (آلدِن،  ١۹۹۹: ص ١٠۹-١٠۸)

تصویر 11- راهِ آسمان[22]، رنه مگریت، ١۹٥٧، رنگ روغن روی بوم، ٥٠ در ٦٠ سانتی‌متر، موزه‌ی هنر‌های معاصر، تهران، ایران (url 10)

حال اگر با چنین دانسته‌هایی، به عنوان اثرِ “نظر به درون” (تصویر 1) بازگردیم و امکاناتِ ترجمانیِ دیگری همچون “نگاه خیره‌ی درون” یا “ملاحظه‌ی درونی” و حتی عنوان جایگزینِ “چشم درون”(Link 1) در اولین نمایش اثر در موزه‌ی بروکلینِ[23] نیویورک در پانزدهمین بیِنال بین‌المللی آبرنگ را در نظر بگیریم، قادریم تا اشاره‌ی اثر به این چیستان و جناس تصویری را دریابیم. یک سال پس از این‌که مگریت “نظر به درونِ” دوم را نقاشی کرد، دوست شاعرش لویی اِسکوتِنِر[24] تفسیری بر نقاشی “قرار ملاقاتِ” (تصویر 5) او نوشت که در مورد  این اثر نیز صدق می‌کند و به زیبایی به وجه معنایی متصل به تاریخچه‌ی نقاشی بشر اشاره می‌کند: برای اطمینان از کشته شدن حیوانات در شکار، بشر بارانی از تیر بر حیواناتی که بر دیوار غار نقاشی کرده بود پرتاب می‌کرد. امروزه اما، برای بازگرداندن زندگی به یک برگ، او بارانی از پرندگان بر آن آوار می‌کند. (سیلوستر ، ١۹۹٤: ص ١٢٧) این تفسیر همچنان که به مفهومِ سه بعد نمایی اثر و تحمیل موقعیتِ شاخه‌های درخت به رگ‌برگ‌های تخت کنایه می‌زند، به سرزندگی و امیدِ تجسم یافته در پرندگان رنگارنگ به تصاحبِ ماهیتِ دلالت‌مندِ زبان و پل زدن میان دال و مدلول نیز اذعان می‌کند. جناسی چندلایه در تصویر و توجهی فرا تصویری از خلالِ تصویر با همراهیِ ضروریِ عنوان، به مفاهیمی عمیق‌تر از آمیختگیِ این دو. وقتی بخواهیم تا فارغ از تعریف‌ها نامِ چیزی را معنی کنیم، چاره‌ای جز اشاره به آن، و نمایشِ آن چیز برای ما باقی نمی‌ماند. پس ادراک ما برساختی به نام زبان خلق می‌کند تا در سطحی موازی با مرجعِ دلالت‌ها، اشاراتی هم‌ارز خلق کند. منطقِ تصویری نقاشی نیز از همین مرتبه شروع می‌کند اما قادر است تا با همکاری میان زبان و زبانِ تصویر، موقعیتِ نمادین و ادراکیِ زبان را شبیه سازی کرده و با دستکاری برخی متغیر‌ها توجهِ اندیشه را به این فاصله جلب کند. درختی که نقاشی ‌شود، درختی نیست که انسان به عنوان درخت می‌شناسد و درختی که انسان به عنوان درخت می‌پذیرد، همان واژه‌ی “درخت” نیست که برای اشاره به آن به کار می‌گیرد. “مگریت نشانه‌های گفتاری و عناصر تجسمی را  در هم می‌بافد، اما بدون استناد به یک برابریِ پیشین. او از زیربنای سخنِ تایید‌کننده که هم‌گونی با آسودگی بر آن آرمیده، می‌پرهیزد؛ و درونِ بی‌ثباتیِ حجمی سرگشته و فضایی مسّاحی نشده، هم‌سانی‌هایی پالوده و گزاره‌های گفتاریِ تایید‌نا‌کننده‌ای را به بازی وا می‌دارد.” (فوکو، ١٣٧٥: ص ٥٧) پروسه‌ای که نگاهی دقیق و توجهی عمیق طلب می‌کند. توجهی به درونِ ساختار ادراک و دلالت‌های شناختی، نظری به درون!

فهرست منابع تصویری

url 1: https://www.christies.com/en/lot/lot-5766436

url 2: https://www.christies.com/en/lot/lot-3866332

url 3: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Frans_Snyders_-_Concert_of_Birds_-_WGA21526.jpg

url 4: http://www.artnet.com/artists/ren%C3%A9-magritte/la-troisi%C3%A8me-dimension-yDMRF8jD443NnBR21oBoFA2

url 5: https://www.vedovigallery.com/artists/49-rene-magritte/works/356-rene-magritte-le-rendez-vous-1948/

url 6: http://www.sothebys.com/en/auctions/ecatalogue/2016/english-literature-history-childrens-books-illustrations-l16408/lot.123.html

url 7: https://i.pinimg.com/originals/f4/13/f6/f413f648c1f87ae39028f0e6fd16534b.jpg

url 8: https://www.fine-arts-museum.be/fr/la-collection/rene-magritte-l-ile-au-tresor-1

url 9: https://www.masterworksfineart.com/artists/rene-magritte/lithograph/le-dernier-cri-the-last-word/id/w-4576

url 10: http://www.lesarbres.fr/peinture-600-375-huile—-140-1133.html

فهرست منابع کتب و مقالات فارسی و لاتین

– فوکو، میشل. ١٣۹٠ (چاپ هشتم). این یک چپق نیست، با نقاشی‌هایی از رنه مگریت. ترجمه‌ی مانی حقیقی. تهران: نشر مرکز

-Alden, Todd. 1999. The Essential René Magritte. New York City: The Wonderland Press, Harry N. Abrams, Inc.

-Faerna, José María. 1996 (Originally in 1995). Magritte (Great Modern Masters). Translated from Spanish by Alberto Curotto. New York City: A Times Mirror Company, Harry N. Abrams, Inc.

-Sylvester, David; Whitfield, Sarah; Raeburn, Michael. René Magritte: Catalogue raisonné, vol. IV, Gouaches, Temperas, Watercolours and Papiers Collés, 1918-1967 (illustrated), no. 1305. 1994. London: Flammarion. p. 127.

-Torczyner, Harry. 1977. Magritte, Ideas and Images. New York: H. N. Abrams. p. 269.

فهرست منابع اینترنتی

-Link 1: : https://www.christies.com/en/lot/lot-5766436

[1] Esmé Valerie Eliot (1926-2012)

[2] Thomas Stearns Eliot (1888-1965)

شاعر، نویسنده، نمایشنامه‌نویس و منتقد ادبی انگلیسی

[3] The Giantess (La géante)

[4] Harry Torczyner (1910-1998)

وکیل و نویسنده‌ی بلژیکی و یکی از مجموعه‌داران آثار مگریت

[5] Frans Snyders (Frans Snijders) (1579-1657)

نقاش فنلاندی، متخصص در تصویر کردن حیوانات، صحنه‌های شکار، بازار و طبیعت بی‌جان

[6] The Third Dimension (La troisième dimension)

[7] David Sylvester (1924-2001)

منتقد هنری و نمایشگاه‌گردان انگلیسی

[8] Concert of Birds

[9] Museo del Prado

[10] The rendezvous (Le rendez-vous)

[11] Irving Abbey

[12] Silhouette

[13] Bilbocatch (bilboquet)

[14] Cup-and-Ball

[15] Jane Austen (1775-1817)

نویسنده‌ی انگلیسی

[16] Sotheby’s

[17] Treasure Island (L’île au trésor)

[18] Chimerical

صفتی برگرفته از موجودی افسانه‌ای در اساطیر یونان باستان به نام “کیمرا” یا “خیمرا” که  ترکیبی از شیر، بز و مار بود

[19] Georgette Magritte (Georgette Berger) (1901-1986)

مدل و هنرمند بلژیکی، همسر رنه مگریت

[20] The Last Word (Le dernier cri)

[21] Dr. Jean Robert Collection

[22] The Way to Heaven (Le chemin du ciel)

[23] Brooklyn Museum

[24] Louis Scutenaire (1905-1987)

شاعرِ آنارشیست و سوررئالیست بلژیکی