تـعـهّـد سـیـاسـی بـرشـت
(بخش چهارم)
نویسنده: تـوفـان آراز
فایل پی دی اف:تـعـهّـد سـیـاسـی بـرشـت 4
نـظـرات اسـتـیـنـوگ از یـک طـرف شـکـاکـیـت بـرشـت شـنـاسـانـی در شـرق و غـرب را بـر انـگـیـخـتـه، از طـرف دیـگـر مـورد تـأیـیـد مـحـقـقـانـی، از آن مـیـان کـنـوپـف در کـتـاب هـایـش بـرتـو لـت بـرشـت، یک گـزارش پـژوهـش انـتـقـادی، مـشکـوک در پـژوهـش بـرشـت و Brecht Handbuch,
Theater( کـتـاب دسـتـی بـرشـت، تـئـاتـر)(1980) قـرار گـرفـتـه اسـت. بـی تـفـاوت بـه ایـن کـه مـیـل بـه نـقـیـضـه گـویـی بـرشـت او را بـه چـه تـنـاقـضـی نـیـز در ایـن زمـیـنـه سـوق داده بـاشـد، ایـن یـک واقـعـیـت اسـت، کـه ” نـمـایـشـنـامـه هـای آمـوزشـی” بـخـش ویـژه ای از تـولـیـد صـحـنـه ای بـرشـت را تـشـکـیـل مـی دهـنـد. اکـثـر ایـن نـمـایـشـنـامـه هـا ( شـایـد حـتـی بـا مـلاحـظـۀ دقـیـق تـر هـمـه شـان) مـر بـوط بـه جـوانـب گـونـاگـون مـسـئـلـۀ واحـدی، رابـطـۀ بـیـن فـرد و تـوده هـسـتـنـد، و ایـن نـمـایـشـنـامـه هـا بـرای درک و تـنـویـر اسـتـنـبـاط خـود بـرشـت از رابـطـۀ بـیـن فـرد و تـوده و بـدیـن وسـیـلـه هـم چـنـیـن اسـتـنـبـاط او از رابـطـۀ ” مـتـبـدل” روشـنـفـکـر بـورژوایـی بـا جـنـبـش سـوسـیـالـیـسـتـی، حـزب و دولـت حـائـز اهـمـیـت مـی بـاشـنـد.
” نـمـایـشـنـامـه هـای آمـوزشـی” هـمـه در فـاصـلـه زمـانـی اواخـر دهـۀ 20 تـا و بـا دهـۀ 30 پـدیـد آمـده انــد. در کـنـار نـمـایـشـنـامــه هـای کـامــل و مـنــتـشـرشــده چـنــدیـن قـطـعــه و کـار نـاکـامـل ( نـا تـمـام) نـیـز وجـود دارنـد. بـعـضـی از قـطـعـات مـتـعـلـق بـه زمـان دیـرتـری هـسـتـنـد، و تـوجـه بـه ایـن نـکـتـه از آن روی مـهـم اسـت، کـه عـلاوه بـر نـمـودن عـلاقـۀ بـرشـت بـه ایـن شـیـوۀ کـار، هـم چـنـیـن تـکـذیـب کـنـنـدۀ ادعـای پـژوهـشـگـرانـی اسـت مـبـنـی بـر ایـن کـه ” نـمـایـشـنـامـه هـای آمـوزشـی” مـکـان حـاشـیـه ای در نـویـسـنـدگـی بـرشـت و در جـریـان تـکـامـل او بـه صـوب ” نـمـایـشـنـامـه هـای بـزرگ” داشـتـه انـد. از آن جـا کـه بـخـش اعـظـم ” نـمـایـشـنـامـه هـای آمـوزشـی” در چـنـد نـسـخـه و نـوع هـسـتـنـد، مـا قـادر بـه تـعـیـیـن تـاریـخ دقـیـق تـولـیـد آن هـا نـیـسـتـیـم، ولـی آگـاهـیـم کـه ” نـمـا یـشـنـامـه هـای آمـوزشـی” تـقـریـبـاً در مـجـمـوع تـولـیـد دوره ای مـی بـاشـنـد، کـه بـرشـت قـطـعـاً بـرلـه کـمـونـیـسـم و مـارکـسـیـسـم مـوضـع گـرفـتـه اسـت.
عـلـی رغـم تـفـاوت هـا بـه نـظـر مـی رسـد جـوهـر بـحـث فـرد – تـوده در ” نـمـایـشـنـامـه هـای آمـوزشـی” بـرشـت ایـن اصـل مـاکـیـاولـیـسـتـی بـاشـد، کـه پـذیـرش یـک هـدف اسـاسـی، یـک انـدیـشـه بـه خـودی خـود بـه مـنـزلـۀ پـذیـرش ایـنـسـت کـه هـدف تـوجـیـه کـنـنـدۀ وسـیـلـه اسـت. چـنـان کـه در پـیـش ذکـر شـد، بـرشـت در تـفـاسـیـرش بـر تـدبـیـر بـه لـنـیـن رجـوع مـی دهـد، از جـمـلـه بـه ایـن قـول او کـه ” اخـلاق مـا از مـنـافـع مـبـارزۀ طـبـقـاتـی پـرولـتـاریـا مـنـشـأ مـی گـیـرد.” تـنـوعـات کـامـلاً مـجـرد بـرشـت در رابـطـه بـا ایـن مـوضـوع خـطـرنـاک خـود را آشـکـار مـی سـازنـد، و کـیـفـیـت ایـن را مـا در مـبـحـث پـسـیـن ضـمـن بـررسـی بـرخـورد بـرشـت بـه اسـتـالـیـنـیـسـم مـلاحـظـه خـواهـیـم نـمـود.
بـرای کـمـونـیـسـت هـای حـزبـی هـضـم ” نـمـایـشـنـامـه هـای آمـوزشـی” بـرشـت هـمـیـشـه دشـوار بـوده اسـت. از بـرشـت انـتـقـاد کـرده انـد، کـه او بـه صـورت ” انـقـلابـی خُـرده بـورژوایـی” فـاقـد شـنـا خـت پـرولـتـاریـا و مـبـارزۀ روزمـرۀ پـرولـتـاریـایـی بـود. ایـن نـوع نـمـایـشـنـامـه هـای بـرشـت را مـعـمـولاً – درسـت – ” مـجـرد” مـشـخـص سـاخـتـه انـد، و در عـیـن حـال خـاصـه درمـورد تـدبـیـر بـا رضـایـت خـاطـر مـوضـع گـیـری بـی قـیـد و شـرط او بـرلـه حـزب و انـقـلاب را تـأیـیـد نـمـوده انـد، امـا – بـه دلـیـل روشـن – هـرگـز بـه طـور جـدی اصـل مـاکـیـاولـیـسـتـی در ایـن نـوع نـمـایـشـنـامـه هـای او را مـورد انـتـقـاد قـرار نـداده انـد، زیـرا چـنـیـن انـتـقـادی در اخـتـلاف بـا ” بـلـشـویـک سـازی” جـاری جـنـبـش بـیـن الـمـلـلـی و بـا اسـتـالـیـنـیـسـم بـه صـورت سـیـسـتـم قـرار مـی گـرفـت. بـه نـظـر شـومـا کـر دلـیـل بـرشـت بـرای عـدم اجـازۀ اجـراهـای تـازۀ تـدبـیـر شـایـد از جـمـلـه ایـن بـوده بـاشـد، کـه بـرشـت مـایـل نـبـوده نـمـایـشـنـامـه بـا عـطـف بـه مـاسـبـق بـه مـقـصـود ” تـوجـیـه اهـانـت بـه مـشـرو عـیـت و اخـلاقـیـت سـوسـیـالـیـسـم در دورۀ پـرسـتـش شـخـص اسـتـالـیـن” بـه کـار گـرفـتـه شـود. امـا بـیـش از اهـمـیـت مـوضـوعِ عـطـف بـه مـاسـبـق در خـصـوص نـمـایـشـنـامـه، بـه نـظـر مـی رسـد در خـور تـوجـه ایـن بـاشـد کـه نـمـایـشـنـامـه چـه نـقـشـی در پـذیـرفـتـه شـدن اصـولـی اسـتـالـیـنـیـسـم کـامـلاً تـکـامـل یـافـتـه از طـرف بـرشـت داشـتـه اسـت، و ایـن نـیـز نـاگـفـتـه نـمـانـد بـی تـفـاوت بـه ایـن کـه بـرشـت چـه نـوع اعـتـراضـاتـی نـسـبـت بـه سـیـسـتـم داشـتـه، آن هـا هـمـواره در چـارچـوب ایـن پـذیـرش اصـولـی صـورت گـرفـتـه انـد.
دو ” نـمـایـشـنـامـۀ آمـوزشـی” دیـگـر بـرشـت نـیـز لازم الـذکـر هـسـتـنـد. یـکـی از آن هـا اسـتـثـنـاء و قـاعـده اسـت، کـه بـا مـوفـقـیـت در مـمـالـک جـهـان سـوم( گـفـتـمـان بـرابـرنـهـاد( ابـداع) غـرب اسـتـعـمـارطـلـب از آغـاز سـدۀ بـیـسـتـم در خـصـوص مـمـالـک تـوسـعـه نـیـافـتـۀ آفـریـقـا و آسـیـا و آمـریـکـای لاتـیـن) بـه اجـراء درآمـده اسـت. نـمـایـشـنـامـۀ دیـگـر Die Horatier und die Kuriatier (هـوراتـی هـا و کـوریـاتـی هـا)، نـوشـتـه شـده در 1935 و طـبـع شـده بـرای نـخـسـتـیـن بـار در 1936 در نـشـریـۀ ادبـیّـات بـیـن الـمـلـلی در مـسـکـو مـی بـاشـد، یـعـنـی در دورۀ مـهـاجـرت بـرشـت و در جـر یـان تـکـویـن جـنـگ جـهـانـی دوم بـه نـگـارش درآمـده، و بـایـد یـک نـمـایـشـنـامـۀ آمـادگـی سـیـاسـی و نـظـامـی در نـظـرگـرفـتـه شـود. بـرشـت در نـامـۀ مـورخ اوت 1935 خـود بـه ایـسـلـر مـی نـویـسـد، کـه
” آن راجـع بـه یـک سـفـارش از سـوی ارتـش سـرخ بـود.”(es sich um einen Auftrag der Roten Ar
mee handelte.)
مـا در ایـن جـا بـا جـوانـب ایـدئـولـوژیـک و سـیـاسـی ” نـمـایـشـنـامـه هـای آمـوزشـی” بـرشـت اشـتـغـال یـافـتـه ایـم. گـفـتـنـی اسـت، شـکـل نـقـصـانـی، تـربـیـتـی ” نـمـایـشـنـامـه هـای آمـوزشـی” مـحـرک بـرشـت بـه تـکـامـل زبـانـی و ادبـی عـالـی بـوده، کـه بـرجـسـتـگـی ویـژه ای بـه نـویـسـنـدگـی او بـخـشـیـده اسـت.
در پـیـش گـفـتـه شـد، کـه دو خـط تـکـامـلـی در ادبـیـات صـحـنـه ای بـرشـت قـابـل تـشـخـیـص انـد. یـکـی از آن هـا ” نـمـایـشـنـامـه هـای آمـوزشـی” هـسـتـنـد، کـه بـه اجـمـال مـورد بـررسـی قـرار گـر فـتـنـد. دیـگـری ” نـمـایـشـنـامـه هـای مـتـعـارف” مـی بـاشـنـد.
خـوانـدیـم کـه بـرشـت در سـال 1926 سـرگـرم نـوشـتـن نـمـایـشـنـامـه ای از جـمـلـه شـامـل سـفـتـه بـازی بـا عـنـوان جـو فـلـیـشـهـاکـر بـود، و آن نـاتـمـام مـانـد، از ایـن روی کـه بـرای بـرشـت بـیـان شـنـا خـت سـیـاسـی نـویـنـش بـه شـکـل هـنـری، واقـعـیـت دهـی بـه فـلاکـت عـمـومـی انـسـانـی بـه صـورت نـتـیـجـۀ شـکـل ویـژۀ سـتـم و اسـتـثـمـار تـحـت سـرمـایـه داری، تـوضـیـح اشـکـال کـارکـرد آن و ارزش دهـی بـه مـبـارزۀ طـبـقـاتـی و هـمـبـسـتـگـی دشـوار مـی نـمـود. ابـتـداء در نـمـایـشـنـامـه ای دیـگـر بـود کـه بـرشـت بـخـشـاً قـادر بـه بـیـان و تـوضـیـح ایـن نـکـات گـردیـد، یـعـنـی در نـمـایـشـنـامـۀ اُپـرای سـه پــولـی، کـه آن را بــه پـیـشـنـهـاد هـائــوپـتـمـان بــر اسـاس نـمـایــشـنـامـه ای بــا عـنـوان Beggarˈs Op
era( اُپـرای گـدا)(1728) اثـر جـان گـای(John Gay)(1732- 1685) نـوشـت. ایـن یـک امـر اتـفـا قـی نـبـود، کـه تـحـریکـگـر و ” بـلـشـویـک فـرهـنـگـی”، بـرشـت، آن نـمـایـشـنـامـۀ آوازی قـدیـم انـگـلـیـسـی دربـارۀ دنـیـای تـبـهـکـاران لـنـدن و سـردسـتـۀ شـان مـاچـیـث(Macheath)، دو زن او، مـعـا مـلـه بـا مـقـامـات، حـبـس هـای مـکـرر و نـهـایـتـاً رهـیـدن از چـوبـۀ دار را اسـاس نـمـایـشـنـامـه اش اُپـر ای سـه پـولـی قـرار داد. نـمـایـشـنـامـۀ قـدیـم انـگـلـیـسـی دارای خـصـوصـیـات تـئـاتـری درخـشـانـی بـود: عـمـل مـتـقـابـل مـوزیـک/ آواز و بـازی، تـرکـیـب مـسـخـرگـی مـردمـی و گـشـودگـی. بـرشـت بـا تـغـیـیـراتـی جـزیـی بـرنـهـاد( تـز) خـود در نـمـایـشـنـامـه اش را بـیـان کـرد: در نـهـایـت فـرق چـنـدانـی بـیـن تـبـهـکـار و سـرمـایـه دار نـیـسـت. در نـمـایـشـنـامۀ بـرشـت هـجـو مـتـوجـه شـهـرونـد سـرمـایـه دار و اخـلاق اوسـت. نـقـش سـردسـتـۀ تـبـهـکـاران بـه خُـرده بـورژوا ( حـامـل سـرمـایـه دار بـزرگ در بـطـنـش) مـحـول مـی گـردد. انـسـان هـای ایـن دنـیـای تـبـهـکـارانـه درقـبـال غـیـرانـسـانـیـت بـه بـالا انـداخـتـن شـانـه و نـهـادن گـنـاه آن بـر روابـط، شـرائـط(verhältnisse) واکـنـش نـشـان مـی دهـنـد؛ گـنـاه از آنـان نـیـسـت، هـمـیـشـه ازآنِ دیـگـران، روابـط، شـرائـط اسـت؛ هـیـچ کـس مـسـئـول اعـمـال پـسـت و کـثـیـف خـود نـیـسـت. بـرشـت واقـف اسـت، کـه نـفـس ایـن اسـتـنـبـاط خُـرده بـورژوایـی – مـزورانـه نـتـیـجـۀ شـرائـط ویـژه ای، سـرمـایـه داری مـی بـاشـد.
در ایـن دوره نـوشـتـارهـایـی دیـگـر از بـرشـت نـیـز پـدیـد آمـدنـد، از آن مـیـان نـمـایـشـنـامـۀ Happy End (پـایـان خـوش)، یـک کـمـدی مـربـوط بـه دسـتـه ای تـبـهـکـار، و نـمـایـشـنـامـۀ ارتـش نـجـات، کـه اجـرای شـان چـون اُپـرای سـه پـولـی( بـرای نـخـسـتـیـن بـار در 1928) بـا مـوفـقـیـت روبـه رو نـگـردیـدنـد. طـی سـال هـای 29- 1927 واریـتـۀ Mahagonny( مـاهـاگـونـی) را نـگـاشـت، کـه بـعـد بـا هـمـکـاری ویـل بـه اُپـرای Aufstieg und Fall der Stadt Mahagonny( عـروج و سـقـوط شـهـر مـاهـاگـونـی) تـبـدیـل، و در 1930 اجـراء گـردیـد. نـمـایـشـنـامۀ Der Brotladen(مـغـازۀ نـان فـروشـی) بـرشـت هـرگـز بـه اتـمـام نـرسـیـد، ولـی دو هـمـکـار بـرشـت در انـسـمـبـل بـرلـیـن، مـانـفـرد کـراگ(Manfred Krage) و مـاتـیـاس لانـگـهـوف(Matthias Langhoff)، پـس از درگـذشـت بـرشـت بـر اسـاس مـادۀ نـاتـمـام نـمـایـشـنـامـه نـسـخـه ای از آن پـدیـد آوردنـد، کـه در 1967 بـه اجـراء گـذاشـتـه شـد، و ســپــس در 1969 بــه صــورت کــتــاب مـنــتــشـر گـردیــد ( الـبـتـه قـسـمـتـی از آن پـیـشـاپـیـش در 1958 در نـشـریـۀ حـسّ و شـکـل انـتـشـار یـافـتـه بـود).
پـایـان خـوش بـخـشـاً مـفـرح و اشـعـارش جـذاب اسـت، ولـی بـه زحـمـت مـی تـوان مـنـظـوری سـیـاسـی در آن یـافـت. مـاهـاگـونـی تـصـویـر مـضـحـکـی از سـرمـایـه داری لـجـام گـسـیـخـتـه ارائـه مـی کـنـد. مـاهـاگـونـی شـهـری اسـت در بـیـابـان، ایـجـاد شـده بـه دسـت اراذل بـی نـظـیـری بـا هـدف بـه دام انـداخـتـن مـردم و کـلاهـبـرداری از آنـان؛ شـهـری کـه در آن بـرای پـول داران هـمـه چـیـز اجـازه اسـت.
آن چـه کـم و بـیـش شـکـل هـنـری مـوفـقـانـه یـافـتـنـد، چـه نـمـایـشـنـامـه هـای اجـراء شـده و چـه بـه طـبـع رسـیـده و نـیـز آن چـه نـاتـمـام مـانـدنـد، و مـربـوط بـودنـد بـه سـرمـایـه داری بـه صـورت سـیـسـتـم بـهـره کـشـی، انـقـلاب و اصـلاح طـلـبـی، فـرد و تـوده، ایـن هـا هـمـه در یـک کـلـیـتِ نـه کـامـل، ولـی نـبـوغ آمـیـز و بـزرگ، نـمـایـشـنـامـۀ Die Hellige Johanna der Schlachthöfe( یـو حـنّـای قـدّیـس از قـصـّـاب خـانـه هـا ) گـرد آمـدنـد.
یـوحـنّـای قـدّیـس مـلـهـم از رمـان جـنـگـل از سـیـنـکـلـیـر( نـک: بـخـش دوم، روشـنـگـری 15) در بـارۀ قـصـاب خـانـه هـای عـظـیـم و کـارخـانـه هـای کـنـسـرو گـوشـت در شـیـکـاگـو، حـاصـل مـطـالـعـه در زنـدگـی مـیـلـیـونـرهـای نـیـمـه خـودسـاخـتـۀ آمـریـکـایـی و مـطـالـعـه در ارتـش نـجـات مـی بـاشـد. در اصـل زمـان عـمـل در نـمـایـشـنـامـۀ بـرشـت بـا زمـان عـمـل در رمـان سـیـنـکـلـیـر، یـعـنـی پـسـا تـحـویـل قـرن مـطـابـقـت داشـت، امـا در نـسـخـۀ تـغـیـیـرداده شـدۀ نـمـایـشـنـامـۀ بـرشـت در سـال هـای 31- 1930- جـزء جـلـد 5، 1932 آزمـایـش – زمـان عـمـل بـه دورۀ بـحـران اقـتـصـادی بـزرگ مـنـتـقـل گـردیـد.29
یـوحـنّـای قـدّیـس یـک نـمـایـشـنـامـۀ ” بـزرگ” اسـت، بـزرگ تـوأمـاً از نـظـر کـاربـری سـبـکـی عـالـی و اشـعـار و واژه هـایـی از نـمـونـه هـای بـزرگ قـدیـم: شـکـسـپـیـر، یـوهـان ولـفـگـانـگ گـوتـه (Johann – Wolfgang Goethe)(1932- 1749) و شـیـلـر. ایـن شـیـوۀ بـرشـت بـه نـمـایـشـنـامـه اش بـزرگـی تـوأم بـا دوگـانـگـی مـی بـخـشـد: هـجـوآمـیـزی، امـکـان نـمـایـش پـلـیـدی و وحـشـت بـا نـیـرویـی شـدیـد. نـیـز اشـخـاص نـمـایـشـنـامـه بـزرگ انـد. زن جـوان ” نـیـک سـرشـت” یـوحـنـا در آرز وی رهـایـی یـافـتـن بـشـریـت اسـت. در ضـمـن پـیـکـار یـوحـنـا، بـا خـطـوط بـرجـسـتـه تـصـویـر تـوده هـای بـی نـام نـقـش مـی شـود، کـه فـلاکـت شـان بـه خـودی خـود امـکـان پـذیـر سـازنـدۀ ” عـمـلـیـات” بـزرگ شـان مـی بـاشـد؛ انـبـوه کــارگـران در قــصـاب خـانـه هــا و کـارخـانــه هـای کـنـســرو گـوشـت،
اسـتـثـمـار شـده، مـصـرف شـده، پـرتـاب شـده بـه دامـان بـی کـاری، گـرسـنـه و سـرمـازده. زمـانـی کـه آن هـا بـه خـود جـرئـت خـیـزش مـی دهـنـد، مـسـلـسـل هـا و ارتـش نـجـات بـه مـقـابـلـه بـا آن هـا مـی پـردازنـد. یـوحـنـا ارتـش نـجـات را تـرک مـی کـنـد تـا در کـار رهـایـی بـخـش ” از پـایـیـن”، یـعـنـی در جـمـع خـود کـارگـران شـرکـت جـویـد. آن گـاه کـه تـضـادهـا بـیـن کـارگـران و سـرمـایـه داران و مـقـامـات تـا نـهـایـت درجـه حـدت مـی یـابـد، بـه یـوحـنـا بـه عـنـوان پـیـک وظـیـفـه ای مـهـم مـحـول مـی گـردد کـه بـه عـمـلـیـات مـهـم کـارگـران و اعـتـصـاب عـمـومـی بـسـتـگـی دارد. او از انـجـام وظـیـفـۀ مـحـولـه کـوتـاهـی مـی کـنـد، و کـارگـران سـرکـوب مـی گـردنـد. او درمـی یـابـد، کـه جـمـیـع اصـلاحـات بـیـهـوده اسـت؛ امـوری کـامـلاً دیـگـرگـونـه مـی بـایـد تـا رفـتـاری ایـن چـنـیـن نـاشـایـسـت بـا انـسـان هـا مـتـوقـف گـردد. یـوحـنـا در حـال مـرگ بـیـنـش و پـیـغـام خـود را فـریـاد مـی کـنـد: ” هـر جـا خـشـونـت حـاکـم اسـت، تـنـهـا خـشـونـت کـارگـرسـت/ هـر جـا انـسـان هـایـنـد، انـسـان هـا کـارگـر ند.”(Es hilft nur Gewalt, wo Gewalt herrscht /Es helfen nur Menschen, wo Menschen sind. ) صـدای جـمـعـی مـتـحـدانـۀ سـرمـایـه داران و ارتـش نـجـات بـانـگ یـوحـنـا را خـفـه مـی کـنـد، کـه در حـیـن جـان دادن او، وی را هـمـچـون هـزل و مـسـخـرۀ فـائـوسـت( نـام شـخـص اصـلـی اثـر بـزرگـی از گـوتـه بـه هـمـیـن نـام(1790)) بـه عـنـوان قـدیـس بـردبـار انـسـانـی در زمـرۀ مـتـشـرعـیـن مـحـسـوب مـی دارنـد. هـمـزمـان در تـئـاتـر ضـمـن اجـرای نـمـایـشـنـامـه از بـلـنـدگـوهـا پـیـغـام هـای تـرس آوری دربـارۀ بـحـران، بـی کـاری، فـروریـخـتـگـی و خـراب شـدگـی بـر روی زمـیـن بـه گـوش مـی رسـد، و بـدتـریـن پـیـغـام هـا نـیـز آخـریـن آن هـاسـت: ” بـرنـامـۀ پـنـج سـالـه در عـرض چـهـار سـال”!(Der Fün
fjahrplan in vier Jahren)
3
بـلـشـویـک
تـکـامـل بـرشـت تـحـت تـأثـیـر مـشـاهـداتـش بـه طـور مـنـطـقـی دراز بـود: او از نـفـرت شـدیـد یـک نـو یـسـنـدۀ جـوان از جـنـگ و مـؤسـسـات بـورژوایـی جـامـعـه بـه مـادیـت گـرایـی خـودخـواهـانـه و نـا هـنـجـار، تــلاش در جـهـت شـکــوفـایـی فــرد در پـیـکـاری تــنـهـا، شـنـاخـت قــوانـیـن بـه سـخـتـی آهــن هـسـتـی، اسـتـنـبـاط نـو از پـیـکـار فـرد عـلـیـه ” دیـگـران” روی آورده، بـعـد تـدریـجـاً دریـافـتـه بـود، کـه شـرائـط وحـشـت نـاک آدمـی نـه ابـدی و طـبـیـعـت داده، امـا مـوقـتی و تـغـیـیـر پـذیـرنـد؛ آن هـا نـتـیـجـۀ کُـنـش هـای انـسـان هـای مـعـیـنی هـسـتـنـد، و ایـن کُـنـش هـا نـه تـصـادفـی، امـا قـانـون مـنـد، نـه طـبـیـعـی، امـا اجـتـمـاعـی، بـرآیـنـد سـرکـوبـی طـبـقـه ای بـه وسـیـلـۀ طـبـقـۀ دیـگـری مـی بـاشـنـد. مـؤثـر و کـاری بـودن پـیـکـار عـلـیـه سـرکـوب، آشـفـتـگـی و ریـخـتـه واریـخـتـگـی(verwirrung und unordnung) وحـشـت انـگـیـز زمـان مـنـوط اسـت بـه ایـن کـه فـرد از اعـتـراض یـک تـنـه، انـفـرادیـش، هـم چـنـیـن از امـیـد تـحـقـق نـفـس بـه صـورت یـکـتـا دسـت کـشـد، و دوشـادوش دیـگـران جـویـای هـمـکـاری بـا طـبـقـۀ سـرکـوب شـده بـاشـد. شـنـاخـت مـارکـسـیـسـم در او اعـتـقـاد بـه ضـرورت مـبـارزۀ طـبـقـاتی، انـقـلاب سـوسـیـالـیـسـتی را زاد و پـرورد.
تـعـهّـد در تـولـیـد ادبـی
بـرشـت یـک نـویـسـنـدۀ خـلاق بـود، و مـوضـع گـیـری سـیـاسـی نـویـنـش عـمـدتـاً از طـریـق نـویـسـنـد گـیـش بـه بـیـان درمـی آمـد. بـرخـلاف هـمـکـارانـش در جـنـاح چـپ، عـمـل سـیـاسـی مـسـتـقـیـم مـشـی او نـبـود.
مـا تـا ایـن جـا بـا نـمـونـه هـایـی از تـعـهـد سـیـاسـی در تـولـیـد ادبـی بـرشـت آشـنـا گـشـتـه ایـم: انـتـقـاد شـدیـد او از جـامـعـۀ داد و سـتـد سـرمـایـه داری در مـاهـاگـونـی؛ وجـه تـشـابـه تـبـهـکـار و شـهـرونـد در اُپـرای سـه پـولـی؛ تـوصـیـف فـلاکـت تـهـی دسـتـان و اسـتـثـمـار شـدگـان در مـغـازۀ نـان فـروشـی؛ فـاصـلـه گـیـری قـاطـعـانـه از هـر نـوع اصـلاح طـلـبـی و مـوضـع گـیـری بـرلـه مـبـارزۀ طـبـقـاتـی، درصـورت لـزوم بـا وسـایـل خـشـونـت آمـیـز در یـوحـنّـای قـدّیـس؛ جـایـگـاه کـامـلاً مـرکـزی انـقـلاب بـه صـورت امـری طـبـیـعـی در تـدبـیـر. در ایـن اخـیـرالـذکـر مـحـل تـردیـدی در مـوضـع بـرشـت نـیـسـت. چـهـار تـهـیـیـجـگـر کـمـونـیـسـت در نـمـایـشـنـامـه اشـخـاص تـصـادفـی نـیـسـتـنـد؛ آن هـا فـرسـتـادگـان یـک جـنـبـش جـهـانـگـیـر بـا رهـبـری مـرکـزیـت یـافـتـه و جـزء آن هـسـتـنـد؛ آن هـا خـود مـی گـویـنـد: ” مـا بـه عـنـوان تـهـیـیـجـگـران از مـسـکـو مـی آیـیـم.”(Wir kamen als Agitatoren
aus Moskau.) و مـسـکـو از دیـدگـاه آن هـا پـایـتـخـت انـقـلاب جـهـانـی بـه شـمـار مـی رود. آن هـا نـه نـمـایـنـدگـان خـود، امـا جـمـع بـزرگ، حـزب هـسـتـنـد. و حـزب با سـرود دسـتـه جـمـعـی در ” Lob der
Partei”( سـتـایـش حـزب) تـوصـیـف مـی گـردد. بـرشـت سـرودوارانـه بـه سـتـا یـش مـبـارزۀ طـبـقـاتـی مـی پـردازد: ” بـاشـکـوه اسـت/ گـذاردن حـرف در خـدمـت مـبـارزۀ طـبـقـاتـی./ بـلـنـد و پـرطـنـیـن فـراخـوانـدن تـوده هـا بـه پـیـکـار/ لـگـدمـال کـردن سـرکـو بـگـران، رهـانـیـدن سـرکـوب شـدگـان.”
شـکـی نـیـسـت، کـه بـرشـت خـود هـم اُپـرای سـه پـولـی، مـاهـاگـونـی، آدم آدم اسـت و هـم اولـیـن ” نـمـایـشــنـامـه هـای آمـوزشـی” اش را بـه صـورت تـفـسـیــر مـارکـسـیـسـتـی و انـقـلابـی از جـهـان اسـتـنـبـاط کـرده اسـت، در عـیـن حـال ایـن نـیـز واضـح اسـت، کـه پـاسـداران رسـمـی مـارکـسـیـسـم در ک.پـی.دی در ایـن اسـتـنـبـاط بـرشـت سـهـیـم نـبـودنـد. پـرچـم سـرخ در مـعـرفـی اُپـرای سـه پـولـی، از ” بـرت بـرشـت بـوهـم” سـخـن مـی گـویـد، و بـه کـنـایـه ادامـه مـی دهـد: ” آن کـه نـتـوانـد جـنـبـش انـقـلابـی طـبـقـۀ کـارگـر را تـوصـیـف کـنـد، خـود را بـا احـوال عـاصـیـانـۀ بـی بـرنـامـه و نـاروشـن پـرولـتـاریـای ژنـده پـوش مـشـغـول مـی سـازد.” و خـاتـمـتـاً اعـلام مـی کـنـد: ” هـیـچ اثـری از هـجـو اجـتـمـاعـی و سـیـاسـی جـدیـد”، ولـی از طـرف دیـگـر جـنـبـۀ سـر گـرم کـنـنـدۀ نـمـایـشـنـامـه را تـمـجـیـد مـی نـمـایـد. بـرشـت از نـحـوۀ سـاخـتـن فـیـلـم از اُپـرای سـه پـولـی ، کـه بـه عـمـل آمـد، نـاراضـی بـود، و حـتـی عـلـیـه شـرکـت فـیـلـم سـازی اقـامـۀ دعـوی قـانـونـی کـرد. ایـن قـضـیـه را او در Dreigroschenprozess(مـرافـعـۀ سـه پـولـی) حـکـایـت کـرده، و ایـن را یـک تـجـربـۀ عـلـم اجـتـمـاعـی نـامـیـده، کـه مـی بـایـد رجـحـان دهـی سـودبـری بـر هـنـر را نـشـان دهـد؛ حـقـیـقـتی کـه از نـظـر حـزبـیـون پـیـشـاپـیـش واضـح بـود، و کـسـی را نـیـازی بـه ” تـجـر بـه”ی بـرشـت بـرای فـهـم آن نـبـوده اسـت.
نـه حـتـی تـدبـیـر بـا تـمـجـیـد بـلاشـرط ک.پـی.دی روبـه رو گـردیـد. در پـرچـم سـرخ بـار نـخـسـت در رابـطـه بـا اجـرای اول نـمـایـشـنـامـه در دسـامـبـر 1930 نـوشـتـه شـد، کـه ” مـا کـل ایـن شـکـل انـد یـشـه را نـادرسـت و غـیـرمـارکـسـیـسـتـی مـی دانـیـم.” و بـه مـنـاسـبـت اجـرای بـزرگ نـمـایـشـنـامـه در ژانـویـه 1931 نـظـر داده شـد: ” انـدیـشـۀ اسـاسـی نـوشـتـه نـه بـر پـایـۀ کُـنـش تـوأم بـا انـدیـشـه( پـرا کـسـیـس) انـقـلابـی، ولـی بـر پـایـۀ صـرفـاً کـار مـبـتـکـرانـۀ مـغـزی بـر روی نـظـریـۀ انـقـلابـی سـاخـتـه شـده اسـت.” و در گـردش بـه چـپ نـوشـتـه شـد: ” انـدیـشـۀ اسـاسـی نـمـایـشـنـامـه آرمـان گـرایـانـه اسـت (…)، نـمـایـش حـزب واقـعـاً نـادرسـت مـی بـاشـد. بـرای بـرشـت آن[حـزب] یـک قـدرت بـزرگ خـارجـی، تـقـریـبـاً اسـرارآمـیـز، یـک نـظـم انـقـلابـی مـنـفـک، تـقـریـبـاً مـنـفـرد در فـضـای زمـان اسـت.” ارزیـابـی تـا بـه آن زمـان از بـرشـت نـیـز بـه وضـوح بـیـان مـی شـود. گـردش بـه چـپ از بـرشـت بـه صـورت شـخـصـی سـخـن مـی گـویـد، کـه ” تـا ایـن زمـان در بـیـرون از صـفـوف مـا قـرار داشـتـه اسـت.” و هـم چـنـیـن: ” تـا ایـن زمـان هـرگـز در خـیـال مـا نـگـنـجـیـده بـود کـه تـولـیـد بـرشـت را بـه صـورت تـولـیـد یـک رفـیـق انـقـلابـی مـلاحـظـه کـنـیـم.” مـراد از ” تـا ایـن زمـان”(bisher) – و بـا دوبـاره گـویـی آن – ایـنـسـت کـه از ایـن تـاریـخ، از و بـا تـدبـیـر بـه بـعـد، هـمـۀ مـخـالـفـت هـا و اعـتـراضـات پـیـشـیـن بـه بـرشـت بـه کـنـار گـذاشـتـه مـی شـود، و بـرشـت بـه صـورت ” یـک رفـیـق انـقـلابـی” و کـسـی کــه ” در صـفـوف مـا ” جـا دارد، مـلاحـظـه مـی گـردد. روشـن اسـت کـه از نـظـر ارگـان هـای ک.پـی.دی عـقـیـدۀ انـقـلابـی و اعـتـراف انـقـلابـی وزیـن تـر بـود، و بـنـابـرایـن از نـمـایـش نـه تـنـهـا بـه سـبـب اجـرای بـرجـسـتـه و فـعـال کـردن سـرود دسـتـه جـمـعـی کـارگـری بـرلـیـنـی، امـا هـم چـنـیـن بـه سـبـب انـگـیـزۀ اصـولـی ” تـفـسـیـر پـیـکـار بـزرگ بـا قـربـانـیـان زیـاد از طـبـقـۀ کـارگـر تـحـت رهـبـری حـزب کـمـونـیـسـت” و ” بـزرگـداشـت بـرحـق حـزب جـهـانـی انـقـلاب” مـورد تـمـجـیـد قـرار گـرفـت؛ چـنـان کـه پـرچـم سـرخ نـوشـت، عـلـی رغـم هـمـه چـیـز – اکـنـون سـزاوار اسـت بـا او[ بـرشـت] بـا لـحـن رفـیـقـانـه(kameradschaftlich) بـحـث کـرد.
در زمـان سـپـسـیـن دو کـار بـزرگ از بـرشـت بـه طـور کـامـل در خـدمـت انـقـلاب خـلـق شـدنـد: فـیـلـم Kuhle Wampe( کـوهـل وامـپـه) و نـمـایـشـنـامـه ای بـر اسـاس رمان مـادر(1906)30، شـاهـکار
مـاکـسـیـم گـورکـی(Maksim Gorkij)(1936- 1868). کـوهـل وامـپـه تـوصـیـف احـوال کـارگـران عـادی یـک نـاحـیـۀ کـارگـرنـشـیـن در دورۀ بـی کـاری در بـرلـیـن، بـا مـوضـوع مـرکـزی مـبـارزه بـیـن دو گـرایـش در طـبـقـۀ کـارگـر اسـت: سـوسـیـال دمـوکـراتـیـک، اصـلاح طـلـبـانـه و انـقـلابـی، خـلاصـه شـده در عـنـوان فـرعـی فـیـلـم: ” Wem gehört die Welt? “(دنـیـا مـتـعـلـق بـه چـه کـسـانـی اسـت؟) ایـن فـیـلـم بـرانـگـیـزنـدۀ مـشـاجـره بـیـن مـقـامـات و واپـس گـرایـان سـیـاسـی از یـک طـرف و فـیـلـم سـازان و نـیـروهـای آزادانـدیـش از طـرف دیـگـر گـردیـد، و اجـازۀ نـمـایـش آن زیـر سـئـوال بـرده شـد، و ایـن اجـازه نـیـز داده نـشـد. فـیـلـم بـرای نـخـسـتـیـن بـار در مـسـکـو بـه نـمـایـش درآمـد، و ابـتـداء بـه دنـبـال کـشـمـکـش دراز، اعـتـراض عـمـومـی و پـس از حـذف قـطـعـاتـی از آن در آخـر مـه 1932 در بـرلـیـن بـه نـمـایـش گـذاشـتـه شـد. بـرشـت ” آواز هـمـبـسـتـگـی” را بـرای فـیـلـم نـوشـت، کـه در آن از جـمـلـه گـفـتـه مـی شـود: ” بـه پـیـش و از یـاد مـبـریـد/ نـیـروی مـا در چـه چـیـزسـت./ یـا شـمـا گـرسـنـه ایـد یـا داریـد کـه بـه خـوریـد/ بـه پـیـش و از یـاد مـبـریـد/ هـمـبـسـتـگـی را”31 و آواز بـا ایـن جـمـلات پـایـان مـی یـابـد: ” بـه پـیـش و از یـاد مـبـریـد/ خـیـابـان مـان و کـشـورمـان را./ بـه پـیـش و از یـاد مـبـریـد:/ خـیـابـان مـال کـی اسـت/ دنـیـا مـال کـی اسـت؟”32 بـعـضـی انـتـقـادات حـزبـی از بـرشـت بـه کـنـار( انـتـقـاداتـی کـه درسـتـی یـا نـادرسـتـی شـان در ایـن جـا مـحـل لـمـس نـدارد)، رویـکـرد عـمـدۀ بـرشـت بـه وضـوح در مـعـرفـی فـیـلـم در نـشـریـۀ Vetjernaja Moskva( روزنـامـۀ عـصـر مـسـکـو) تـعـریـف شـد: ” نـمـایـشـنـامـه نـویـس انـقـلابـی آلـمـان بـرتـولـت بـرشـت در راه نـیـل بـه انـدیـشـه هـای انـقـلاب پـرولـتـاریـایـی اسـت. تـولـیـد بـرشـت امـروز بـرخـلاف گـذشـتـه بـیـان احـسـاسـات یـک خُـرده بـورژوا، عـبـوسـی روشـنـفـکـری کـه بـه کـوشـد خـود را جـزء طـبـقـۀ بـالاتـر بـه شـمـار آورد، نـیـسـت، امـا آن [بـیـان] دنـیـایـی در نـزد هـنـرمـنـدی اسـت، کـه بـه طـبـقـۀ رهـبـری کـنـنـده تـعـلـق دارد، سـنـدی اسـت دربـارۀ پـیـکـار بـیـن دو نـیـروی طـبـقـاتـی.” عـلـی رغـم کـوشـش هـا در آلـمـان بـرای جـلـوگـیـری از اجـرای نـمـاشـنـامـۀ مـادر، آن بـه صـحـنـه بـرده شـد، ابـتـداء پـشـت درهـای بـسـتـۀ اتـحـادیـه هـا، سـپـس در ژانـویـه 1932 بـه صـورت عـادی در بـخـش وسـیـعـی از مـحـلات کـارگـری بـرلـیـن، در امـاکـن گـرد هـم آیـی و مـشـابـه. بـرشـت در مـادر شـمـاری از بـااهـمـیـت تـریـن اشـعـار انـقـلابـیـش را سـرود، کـه نـوآورانـه و اسـاسـاً مـتـفـاوت بـا شـکـل خـیـالـی – احـسـاسـاتی گـزاف گـویـانـه در آوازهـای کـارگـری قـدیـم و تـهـیـیـج کـارگـری بـود، یـعـنـی شـکـلـی بـیـش تـر مـنـاسـب حـال بـورژوازی تـا طـبـقـۀ کـارگـر. سـروده هـای انـقـلابـی بـرشـت در ایـن اثـر جـزیـی مـانـدگـار از گـنـجـیـنـۀ فـرهـنـگ کـارگـری گـردیـده اسـت.
دورۀ مـهـاجـرت
در 30 ژانـویـه 1933 هـیـتـلـر بـه صـدراعـظـمـی آلـمـان انـتـخـاب گـردیـد. در 27 فـوریـه هـمـان سـال سـاخـتـمـان رایـشـتـاگ(Reichstag)( پـارلـمـان آلـمـان فـدرال) در بـرلـیـن بـه آتـش کـشـیـده شـد. آتـش سـوزی بـه بـهـانـه ای بـرای تـرور لـجـام گـسـیـخـتـۀ کـمـونـیـسـت هـا و سـوسـیـال دمـوکـرات هـای مـتـهـم بـه عـوامـل آتـش افـروزی – کـه الـبـتـه اتـهـامـی بـی اسـاس بـود، و شـواهـد از دسـت داشـتـن نـازیـسـت هـا در آن حـکـایـت داشـت – تـبـدیـل گـردیـد، و یـک حـکـم اضـطـراری صـادر شـده از طـرف ریـیـس جـمـهـوری هـیـنـدنـبـورگ بـرای ” حـمـایـت از دولـت و مـردم” نـیـز تـنـهـا بـه حـال نـازیـسـت هـا مـفـیـد بـود.
تـعـهـد سـیـاسـی بـرشـت در ایـن تـاریـخ او را بـه مـردم آلـمـان شـنـاسـانـده بـود. اگـر پـذیـرش بـرشـت در چـپ افـراطـی زمـانـش را طـلـبـیـده بـود، راسـت افـراطـی از مـدتـی قـبـل او را بـه عـنـوان یـک دشـمـن، یـک ” بـلـشـویـک فـرهـنـگـی” نـمـونـه تـشـخـیـص داده بـود. پـلـیـس بـرای زمـانـی او را تـحـت نـظـر گـرفـتـه، فـعـالـیـت و روابـطـش را کـنـتـرل و ثـبـت کـرده بـود.
در 28 فـوریـه، فـردای بـه آتـش کـشـیـده شـدن رایـشـتـاگ، بـرشـت بـالاجـبـار آلـمـان را تـرک کـرد، و دورۀ مـهـاجـرت 15 سـالـه اش( 48- 1933) فـصـل ویـژه ای در حـیـات او تـشـکـیـل داد. (2 سـال پـس از تـرک آلـمـان، رژیـم نـازی در 1935 تـابـعـیـت آلـمـانـی بـرشـت را از او سـلـب نـمـود.)
بـرشـت از هـمـان اولـیـن ایـام مـهـاجـرت در تـلاش هـا در جـهـت ایـجـاد اتـحـاد بـیـن مـخـالـفـیـن رژیـم نـازی شـرکـت جـسـت. بـسـیـاری از نـامـه هـای بـرشـت حـاکـی از نـگـرانـی ژرف او از پـراکـنـد گـی شـدیـد و سـوء ظـن و اقـدامـات مـظـنـون سـازی در مـیـان مـهـاجـران هـسـتـنـد. او خـود را هـمـیـشـه در بـیـرون از حـزب و اتحـادیـۀ نـویـسـنـدگـان پـرولـتـاریـایـی – انـقـلابـی نـگـاه داشـتـه بـود، کـه بـه وی بـدبـیـن، و نـوک تـیـز حـمـلـۀ انـتـقـادشـان را مـتـوجـه او سـاخـتـه بـودنـد. کـوشـش بـرشـت در مـهـا جـرت در وهـلـۀ نـخـسـت در راسـتـای حـل ایـن تـضـادهـا بـه عـمـل آمـد. او در بـرابـر هـمـه گـشـوده بـود، حـتـی در بـرابـر آنـانـی کـه تـوافـقـی بـا نـظـرات شـان نـداشـت. در تـابـسـتـان 1933 بـه بِـشـر نـوشـت، کـه از بـابـت افـسـردگـی و نـومـیـدی مـوجـود بـیـن نـویـسـنـدگـان انـقـلابـی در مـهـاجـرت نـگـران اسـت، و پـیـشـنـهـاد نـمـود، کـه جـهـت خـاتـمـه بـخـشـیـدن بـه ایـن وضـع و تـهـیـۀ سـیـاسـت و خـطـی بـرای آیـنـده در اسـرع وقـت جـهـت بـرگـذاری کـنـفـرانـسـی بـا شـرکـت ” دوسـتـان واقـعـاً شـا یـسـتـه” هـمـت گـمـارده شـود. او از رادک، تـرچـاکُـف و دیـگـران نـام بـرد. در رابـطـه بـا نـویـسـنـدگـان مـایـل بـه چـپ بـورژوایـی، کـه بـه نـظـر مـی رسـیـد اکـثـراً شـهـامـت شـان را بـاخـتـه بـوده بـاشـنـد، بـرشـت پـیـشـنـهـاد نـمـود، کـه دقـیـقـاً ” آن هـا را نـبـایـد راحـت گـذاشـت”، و بـا اسـتـفـاده از مـوقـعـیـت مـوجـود بـایـد آن هـا را آمـوزش سـیـاسـی داد، و ارتـبـاط شـان بـا چـپ سـوسـیـالـیـسـتـی را نـزدیـک تـر سـاخـت. بـرشـت بـا چـنـدیـن نـویـسـنـدۀ مـهـاجـر نـامـه نـگـاری داشـت، تـوأمـاً بـا رابـط هـایـش در اتـحـاد شـوروی. او از اقـامـتـگـاه نـسـبـتـاً امـنـش در دانـمـارک بـه فـرار شـمـاری از آلـمـان نـازی مـسـاعـدت نـمـود. اغـلـب دوسـتـانـی نـزد او اقـامـت مـی گـزیـدنـد، از آن جـمـلـه کـورش و بـنـیـامـیـن، کـه ذکـرشـان در پـیـش آمـده اسـت؛ بـسـیـاری نـیـز مـرتـبـاً نـزد او رفـت و آمـد داشـتـنـد. الـبـتـه ایـن نـبـایـد بـدیـن مـعـنـا فـهـمـیـده شـود، کـه شـهـر سـونـدبـورگ، اقـامـتـگـاه بـرشـت، نـوعـی مـرکـز مـهـاجـرت بـوده بـاشـد؛ مـراکـز مـهـاجـرت آلـمـانـی هـا شـهـرهـای بـزرگ پــاریـس، پـراگ و مـسـکـو بـودنـد. بـرشـت در جـرایـد و نـشـریـات مـهـاجـران مـقـالـه مـی نـوشـت. در دسـامـبـر 1933 از او نـامـۀ سـرگـشـاده ای از سـوی هـمـکـارانـش بـه هـنـرپـیـشـۀ سـیـنـمـا هـیـنـریـش جـورج(Heinrich George)(1946- 1893)، کـه بـه خـواسـت خـود بـا نـازیـسـم سـازش کـرده بـود، درج شـد. بــرشـت بـه تـمـجـیـد رهــبـر حـزب کـمـونـیـسـت بـلـغـارسـتـان جـئـورجـی دیـمـیـتـروف(Georgi Dimitrov) (1949- 1882)، کـه در دادگـاه کـشـوری در لایـپـزیـگ مـتـهـم بـه هـمـدسـتـی در بـه آتـش کـشـیـده شـدن رایـشـتـاگ گـردیـده بـود، پـرداخـت. در رابـطـه بـا انـتـخـابـات عـمـومـی در سـار، کـه مـی بـایـد در ژانـویـه 1935 بـرگـذار گـردد، بـرشـت در نـوامـبـر 1934 ” Das Saarlied “( آواز سـار) را سـرود. او در کـنـگـره هـای نـویـسـنـدگـان بـه هـدف دفـاع از فـرهـنـگ در ژوئـن 1935 و ژوئـیـه 1937 شـرکـت جـسـت، و خـواسـتـار اتـحـاد بـا دگـرانـدیـشـان، در عـیـن حـال نـگـاه داشـت نـظـریـۀ کـمـونـیـسـت هـا گـردیـد. او در اکـتـبـر 1937 در روزنـامـه ای بـه اتـحـادیـۀ نـویـسـنـدگـان آلـمـانـی مـهـاجـر مـخـالـفـتـش بـا هـر انـدیـشـه ای حـول پـیـش بـرد مـبـارزۀ ضـدفـاشـیـسـتـی بـدون شـرکـت کـمـونـیـسـت هـا را ابـراز داشـت. در نـوشـتـارهـای سـیـاسـی او مـی تـوان اغـلـب بـه گـفـتـمـان هـایـی از قـبـیـل ” مـا مـارکـسـیـسـت هــا “، ” مـا کـمـونـیـسـت هــا ” بـرخـورد. او ” اسـمـاً ” بــه اتـفـاق نـویـسـنــده( بـعـد ریـیـس آکـادمـی هـنـرهـای آلـمـان شـرقـی(سـابـق)) ویـلـی بـردل(Willi Bredel)( 64- 1901) و فـوشـتـوانـگـر یـکـی از اعـضـای هـیـئـت تـحـریـریـۀ نـشـریـۀ ادبـی مـهـاجـران حـرف بـود، کـه در مـسـکـو از تـابـسـتـان 1936 تـا پـائـیـز 1939 مـنـتـشـر مـی گـردیـد. شـمـاری از کـارهـای بـرشـت بـه صـورت تـبـلـیـغـات از رادیـوی شـوروی و از فـرسـتـنـدۀ ” آلـمـان آزاد” پـخـش شـدنـد. در آمـریـکـا او از مـه 1944 در فـعـالـیـت شـورای یـک آلـمـان دمــوکـراتـیـک(Council for a Democra
tic Germany) شـرکـت داشـت.
وفـاداری بـرشـت بـه حـزب و اتـحـاد شـوروی بـی قـیـد و شـرط بـود. او هـر آن چـه را کـه بـه نـظـرش کـم اهـمـیـت می رسـیـد، بـه مـلاحـظـۀ وحـدت، امـری کـه در غـوغـای طـاعـون قـهـوه ای( نـاز یـسـم) در اروپـا و شـکـل گـیـری جـنـگ جـهـانـی دوم در افـق ضـروری تـلـقـی مـی کـرد، تـحـت الـشـعـاع مـوضـوعـات بـااهـمـیـت قـرار مـی داد. او بـه حـمـلات و شـایـعـات احـمـقـانـه در مـورد وی در مـحـیـط مـهـاجـران بـی اعـتـنـاء بـود، چـنـان کـه بـه تـرچـاکُـف نـوشـت: ” مـن در هـر مـوردی مـی شـنـوم، کـه بـه فـاشـیـسـت یـا تـروتـسـکـیـسـت یـا بـودیـسـت یـا خـدا مـی دانـد بـه چـه چـیـز دیـگـری تـبـدیـل شـده ام.” بـیـانـبـو حـکـایـت مـی کـنـد، کـه در اصـل رغـبـتـی بـه بـرشـت نـداشـت. بـیـانـبـو طـی سـال هـای 46- 1943 در اسـتـکـهـلـم مـقـیـم بـود، و در آن جـا غـالـبـاً در مـحـیـطـی آلـمـانـی زبـان مـرکـب از یـهـودی هـای چـک و کـمـونـیـسـت هـای آلـمـانـی و اطـریـشـی بـه سـرمـی بـرد، کـه هـمـحـزبـیـان، دوسـتـان و خـویـشـاونـدان شـان در اردوگـاه هـای کـار اجـبـاری اسـتـالــیـن بـی رد و اثـر نـاپـدیـد شـده، یـا از طــرف روس هـــا بــه گــســتــاپــو(Gestapo) پــس از عــقــد ” پـیـمـان عـدم تـجـاوز آلـمـان – شـوروی” در 23 اوت 1939 تـحـویـل داده شـده بـودنـد. بـیـانـبـو نـوشـتـه اسـت: ” زایـدسـت تـکـرار ایـن کـه در ایـن دوائـر چـه نـظـری در مـورد بـرشـت داشـتـنـد، عـمـدتــاً نـسـبــت بــه او خـشـمـی شـدیــدتـر از خـشـم نــروژی هــا نـسـبـت بــه هـامـسـون[33] تـحـت جـنـگ و پـسـا آن احـسـاس مـی کـردنـد.”
چـنـان کـه گـفــتـه شــد، بــرشـت اسـمـاً عـضـو هـیـئــت تـحـریــریـۀ حــرف بـود، بـه ایـن مـعـنـا کـه
هـرگـز نـفـوذ واقـعـی در تـأیـیـد یـا رد مـطـالـب نـشـریـه نـداشـت. هـم حـرف( بـه سـردبـیـری واقـعـی فــریـتـس ارپـنــبـک(Fritz Erpenbeck)(1975- 1897)) و هــم چـاپ آلـمـانـی ادبــیّـات بـیـن الـمـلـلـی ( بـه سـردبـیـری بـرشـت) اغـلـب حـاوی حـمـلات بـه اشـخـاصـی بـودنـد، کـه بـرشـت هـمـرزمـان خـود بـه حـسـاب شـان مـی آورد، یـا درهـرحـال بـه آن هـا احـتـرام قـائـل بـود. او هـمـواره در نـامـه هـای شـخـصـیـش از ایـن امـر گـلـه مـنـد بـود، ولـی نـه در عـمـومـیـت. هـر دو نـشـریـۀ نـامـبـرده بـیـش از بـیـش بـه سـخـن گـویـان اشـخـاصـی بـدل گـشـتـنـد، کـه بـرشـت بـا آن هـا عـمـیـقـاً نـامـوافـق بـود، یـعـنـی جـورج لـوکـاچ(György Lukács)( 1971- 1885)، جـیـولا هـای(Gyula Háy)( 75- 1900)، کـورلا و دیـگـران. بـرشـت ضـمـن نـامـه ای در پـائـیـز 1938 بـه بـردل نـوشـت: ” مـتـأسـفـانـه هـمـکـاری بـا حـرف بـیـش از پـیـش مـشـکـل مـی شـود.” و شـاکـی بـود، کـه نـشـریـه مـداومـاً بـه سـخـنـگـوی دسـتـه ای ” ظـاهـراً بـه سـرکـردگـی لـوکـاچ و هـای” تـبـدیـل مـی شـود، کـه نـمـونـه هـای مـعـیـنـی بـرای نـگـا رش بـه پـیـش مـی کـشـنـد. ارپـنـبـک از بـرشـت بـه شـرکـت در ” بـحـث اکـسـپـرسـیـونـیـسـم” دعـوت نـمـود، امـا بـرشـت مـایـل نـبـود، زیـرا چـنـان کـه گـفـت: ” مـن ایـن گـونـه بـحـث هـا را کـامـلاً زیـان بـخـش و مـغـشـوش کـنـنـده تـلـقـی مـی کـنـم.” ضـمـنـاً بـرشـت دربـارۀ حـرف در نـامـه اش بـه بـردل نـوشـت: ” مـن از حـرف فـقـط مـوادی بـه دسـتـم مـی رسـد، کـه از قـبـل مـنـظـور نـظـر هـسـتـنـد، و تـقـریـبـاً هـرگـز بـه اعـتـراضـات مـن اهـمـیـتـی نـمـی گـذارنـد. مـن مـی تـوانـم بـه شـمـا اطـمـیـنـان دهـم، کـه بـه ایـن تـرتـیـب کـار نـمـی توانـد چـنـدان دوام آورد.” بـا ایـن حـال، بــرشـت در مـقـالـه ای بــا عــنـوان ” Weite und Vielfalt der realistischen Schreibweise “( پـهـنـا و تـنـوّع شـکـل نـگـارش واقـع گـرایـانـه)، کـه سـعـی داشـت در نـشـریـه بـه طـبـعـش رسـانـد، عـامـداً از جـدل پـرهـیـز کـرد، و کـوشـیـد تـا کـارش را بـر ارائـۀ امـکـانـات مـثـبـت مـتـمـرکـز سـازد. او در مـلاحـظـاتـی بـه پـیـوسـت مـقـالـه اش پـیـشـنـهـاد مـتـوقـف کـردن مـجـادلـه را نـمـود، زیـرا بـه نـظـر او ادامـۀ آن تـنـهـا ” حـدت دهـنـدۀ تـضـادهـای مـوجـود تـا درجـۀ نـامـطـلـوب خـواهـد شـد، کـه مـا الـبـتـه بـایـد از آن بـه پـرهـیـزیـم.” مـقـالـۀ بـرشـت بـرای طـبـع در نـشـریـه پـذیـرفـتـه نـشـد. بـایـد خـاطـرنـشـان سـاخـت کـه عـلـی رغـم عـدم تـوافـق هـا بـا بـرشـت، نـام او بـه عـنـوان یـک عـضـو هـیـئـت تـحـریـریـۀ نـشـریـۀ حـرف تـا آخـریـن شـمـارۀ آن، 3 مـارس 1939، در صـفـحـۀ عـنـوان آن ذکـر شـده اسـت. نـشـریـه بـدون هـیـچ مـذاکـرۀ قـبـلـی بـا هـیـئـت تـحـریـریـه و بـه قـول بـرشـت در نـامـه ای تـنـد بـه ارپـنـبـک در آخـر ژوئـیـه 1939 – کـه هـم چـنـیـن ضـمـن آن از نـامـۀ مـلال انـگـیـزی از فـوشـتـوانـگـر بـه هـمـیـن مـنـاسـبـت یـاد شـد – بـه شـکـل ” خـشـن و مـلالـت بـار” تـعـطـیـل گـردیـد. تـعـطـیـلـی نـشـریـه در واقـع بـایـد در ارتـبـاط بـا پـاک سـازی هـای سـخـت در مـیـان مـهـاجـران آلـمـانـی و انـعـقـاد ” پـیـمـان عـدم تـجـاوز آلـمـان – شـوروی” دیـده شـود.
واکـنـش بـرشـت در قـبـال اتـحـاد شـوروی نـیـز بـه هـمـیـن گـونـه بـود. او طـی دهـۀ 30 از جـمـلـه تـحـت هـنـایـش تـرور تـدریـجـاً درمـورد حـقـانـیـت سـیـسـتـم سـیـاسـی در اتـحـاد شـوروی دچـار تـردیـد گـردیـد. او ایـن تـردیـدش را بـا بـنـیـامـیـن در نـامـه هـایـش در مـیـان گـذاشـت، و در دفـتـر کـار روزانـه خـود نـیـز ذکـر کـرد. مـا ایـن مـوضـوع را ابـتـداء سـال هـا پـس از درگـذشـت بـرشـت دریـادداشـت هـای بـنـیـامـیـن در آزمـایـش دربـارۀ بـرشـت، مـنـتـشـر شـده در 1966، در دفـتـر کـار روزانـه بـرشـت، انـتـشـار یـافـتـه در 1973 و در نـامـه هـای بـرشـت، درآمـده در 1981 خـوانـده ایـم. بـرشـت تـا زمـانـی کـه در قـیـد حـیـات بـود، حـتـی کـلـمه ای از تـردیـدش درمـورد حـقـانـیـت سـیـسـتـم سـیـاسـی در شـوروی عـلـنـاً در عـمـومـیـت سـخـن نـگـفـت.
از حـیـث ادبـی بـرشـت در دورۀ مـهـاجـرت پـرکـار و مـولـد بـود. ذیـلاً تـنـهـا چـنـد اثـر عـمـده در ارتـبـاط بـا جـنـبـۀ سـیـاسـی فـعـالـیـت او ذکـر مـی شـود.
بـخـشـی از تـولـیـد او مـسـتـقـیـمـاً مـرتـبـط بـا مـبـارزۀ ضـدفـاشـیـسـتـی اسـت. از آن جـمـلـه اسـت: صـحـنـه هـایـی نـبـشـتـه شـده دربـارۀ زنـدگـی روزمـره در آلـمـان نـازی، کـه بـعـد مـجـمـوعـاً بـا عـنـوان Furcht und Elend des Dritten Reiches( تـرس و نـکـبـت رایـش سـوّم ) شـنـاخـتـه شـده انـد. اکـثـر آن هـا تـدریـجـاً در حـرف( از مـارس 1938) بـه چـاپ رسـیـده انـد. بـعـضـی شـان در پـاریـس (مـه 1938) از جـمـلـه بـا هـنـرمـنـدی بـازیـگـر سـرشـنـاس تـئـاتـر ویـگـل و خـوانـنـده و هـنـرپـیـشـه ارنـسـت بـوش(Ernst Busch)(80- 1900) و بـعـضـی دیـگـرشـان در نـیـویـورک( مـه 1942) بـه اجـراء درآمـده انـد. آن هـا بـه صـورت یـک کـتـاب در 1941 در مـسـکـو و در 1945 در نـیـویـورک مـنـتـشـر شـده انـد. در رابـطـه بـا جـنـگ داخـلـی در اسـپـانـیـا طـی دهـۀ 30، پـیـکـار بـر ضـد فـاشـیـسـم فــرانـسـیـسـکـو فـرانـکـو (Francisco Franco)( 1975- 1892) و دخـالــت نـظـامـی ایــتـالـیـا و آلــمـان در اسـپـانـیـا بـرشـت نـمـایـشـنـامـۀ Die Gewehre der Frau Carrar( تـفـنـگ هـای خـانـم کـارّار) را پـدیـد آورد، کـه بـرای نـخـسـتـیـن بـار در اکـتـبـر 1937 در پـاریـس بـا بـازیـگـری ویـگـل در نـقـش خـانـم کـارار بـه اجـراء درآمـد.
هـم چـنـیـن شـمـاری از اشـعـار سـرودۀ ایـن دورۀ بـرشـت هـنـایـیـده از مـبـارزات و حـتـی اشـعـار خـالـصـاً مـبـارزاتی هـسـتـنـد، بـه عـنـوان نـمـونـه ” Einheits frontlied “( آواز جـبـهـۀ وحـدت)(1934)
بـا مـوزیـک ایـسـلـر، کـه بـرشـت بـه درخـواسـت شـوروی بـه تـوسـط پـیـسـکـاتـور سـرود. دسـتـۀ دیـگـری از اشـعـار بـرشـت عـبـارت اسـت از اشـعـار هـزلـی ضـدنـازیـسـتـی: ” Kälbermarsch “(راه پـیـمـایـی احـمـقـان)؛ ” Hitlerchoräle “(سـرودهـای هـیـتـلـر)؛ اشـعـار کـوتـاه هـجـوگـونـه بـا عـنـوان مـشـتـرک ” Deutsche kriegsfibel “( الـفـبـای جـنـگ آلـمـانـی). سـومـیـن دسـتـۀ عـمـدۀ اشـعـار گـویـای شـکـایـت او از آلـمـان تـخـریـب شـده و مــورد تـجـاوز قــرار گـرفـتـه بـه وسـیـلــۀ نـازیـسـت هـا مـی بــا
شــد. تـقـریـبـاً حـتـی یـک شـعـر مـهـم از ایـن دوره نـمـی تـوان یـافـت، کـه بـه شـدت هـنـایـیـده از مـسـا ئـل زمـان او نـبـاشـد.
در دورۀ مـهـاجـرت بـرشـت رویـکـرد سـیـاسـی او تـا درجـه ای کـل نـویـسـنـدگـیـش را هـنـایـیـده اسـت، کـه تـمـیـیـز نـوشـتـار ” سـیـاسـی” از ” غـیـرسـیـاسـی” آسـان نـیـسـت. ذیـلاً بـه سـخـنـی از چـنـد اثـر مـهـم از ایـن سـال هـا بـسـنـده مـی کـنـیـم.
بـرشـت بـا فـشـرده تـر کـردن نـثـر مـوضـوع اُپـرای سـه پـولـی نـام آن را در سـال 1934 بـه رُمـان سـه پـولـی تـغـیـیـر داد. در ایـن رمـان او تـصـویـر هـجـوآمـیـز کـامـلـی از جـامـعـۀ سـرمـایـه داری ارائـه نـمـود. کـتـاب ابـتـداء در هـلـنـد بـه زبـان آلـمـانـی بـیـرون آمـد، سـپـس بـه آلـمـانـی در اتـحـاد شـوروی و بـعــد بــه زبـان هــای روسـی و انـگــلـیـسـی. بــرشـت رسـالــۀ بـاریـک بـیـنـانـۀ Fünf
Schwierigkeiten beim Schreiben der wahrheit( پـنـج مـشـکـل در نـوشـتـن حـقـایـق)(1935) دربـارۀ پـذیـرش و بـیـان حـقـیـقـت و رسـانـدن آن بـه کـسـانـی کـه بـدان چـون سـلاح در پـیـکـار نـیـاز مـنـدنـد، را نـگـاشـت. نـسـخـه هـایـی از رسـالـه بـه صـورت غـیـرقـانـونـی در آلـمـان پـراکـنـده گـردیـد نـد. بـرشـت نـمـایـشـنـامـۀ Die Rundkäpfe und die Spitzkäpfe( کـلّـه گـردهـا و کـلّـه تـیـزهـا )، مـربـوط بـه نـژادپـرسـتـی را در سـال هـای 32- 1931 نـگـاشـت. پـرده هـایـی از آن ضـمـن دیـدار بـرشـت از مـسـکـو در مـاه هـای آوریـل – مـه 1935 اجـراء گـشـتـنـد؛ کـل نـمـایـشـنـامـه در نـوامـبـر 1936 در کـپـنـهـاگ بـه اجـراء درآمـد. بـرشـت در سـال هـای 49- 1948 بـا رویـداد کـمـون پـاریـس (نـک: بـخـش نـخـسـت، روشـنـگـری 6) در نـمـایـشـنـامـه اش Die Tage der Commune( روزهـای کـمـون) اشـتـغـال یـافـت، کـه مـوضـوع مـرکـزی آن ضـرورت کـاربـری خـشـونـت و قـدرت در خـدمـت پـیـش بـرد امـر نـیـک در یـک دنـیـای سـیـاسـی اسـت، کـه در آن قـدرت خـشـن در اریـکـه نـشـسـتـه اسـت. ایـن نـمـایـشـنـامـه ابـتـداء پـس از درگـذشـت بـرشـت بـه چـاپ رسـیـد، و اجـراء گـشـت. هـمـیـن درمـورد نـمـایـشـنـامـۀ هـجـوآمـیـزش دربـارۀ هـیـتـلـر و دار و دسـتـه اش بـا عـنـوان Arturo Ui( آرتـو رو یـویـی) صـدق مـی کـنـد. انـدیـشـۀ خـلـق ایـن نـمـایـشـنـامـه در سـال 1934 در مـغـز او بـود، امـا آن ابـتـداء در سـال 1941 پـدیـد آمـد. بـرشـت هـم چـنـیـن شـمـاری کـار صـحـنـه ای بـزرگ و کـوچـک، هـمـه بـا مـربـوطـیـت انـسـانـی و اجـتـمـاعـی – سـیـاسـی مـهـم بـه قـلـم درآورد: نـنـه دلاور دربـارۀ فـرو شـنـدۀ خُـردی از جـنـگ سـی سـالـه34، کـه مـی پـنـدارد او نـیـز – هـمـانـنـد تـبـهـکـاران بـزرگ – مـی تـوانـد از جـنـگ مـنـفـعـت انـدوزد. گـالـیـلـه دربـارۀ مـسـئـولـیـت دانـشـمـنـد در قـبـال بـشـریـت اسـت. سـه نـمـایـشـنـامـۀ دیـگـر: Der gute Mensch von Sezuan( انـسـان نـیـک سـچـوان)( نـوشـتـه شـده در سـال هـای 40- 1938)، Der kaukasische kreidekries( دایـرۀ گـچـی قـفـقـازی)( نـوشـتـه شـده در سـال هـای 45- 1943) و Herr Puntila und sein Knecht Matti( آقـای پـونـتـیـلا و نـوکـرش مــاتــی)( نــوشـتـه شــده در سـال 1940) بــه اشـکــال گــونــاگـون مـبـیـن ایــن مـوضـوع هـسـتـنـد، کــه
نـیـکـویـی در یـک دنـیـای تـقـسـیـم شـده بـه طـبـقـات اجـتـمـاعـی، دنـیـایـی کـه انـسـان خـوار مـی گـردد، چـقـدر دشـوار اسـت. در زوریـخ نـنـه دلاور در بـهـار 1941، انـسـان نـیـک در بـهـار 1943، گـالـیـلـه در پـائـیـز 1943 و پـونـتـیـلا در تـابـسـتـان 1948 بـه اجـراء گـذاشـتـه شـدنـد، و در مـیـنـه سـوتـا دایـرۀ گـچـی در مـه 1948 اجـراء گـردیـد.
نـظـریّـه پـرداز
بـرشـت یـک هـنـرمـنـد بـزرگ بـود. او هـم چـنـیـن مـیـل بـه مـحـسـوب شـدن بـه عـنـوان یـک نـظـریـه پـرداز و اداء سـهـمـی در تـنـویـر انـدیـشـه هـای زمـانـش از طـریـق تـأمـلات نـظـری داشـت. او از جـلـوه دادن خـود بـه صـورت یـک پـی رو اصـالـت عـقـل( راسـیـونـالـیـسـت) سـرد لـذت مـی بـرد. بـرشـت در یـکـی از چـنـدیـن نـمـایـشـنـامـۀ کـوتـاهـش – کـه هِـشـت آن هـا را زیـر عـنـوان مـشـتـرک Marxistische Studien( مـطـالـعـات مـارکـسـیـسـتـی) در Schriften zur Politik und Gesellscha
ft( نـوشـتـه هـا دربـارۀ سـیـاسـت و جـامـعـه) گـرد آورده، و بـایـگـانـی بـرشـت تـاریـخ سـال 1935 را بـر آن گـذارده اسـت – مـی نـویـسـد: ” بـرخـلاف بـسـیـاری از هـمـرزمـان کـنـونـیـم مـن بـا سـردی بـه رویـکـرد مـارکـسـیـسـتـی رسـیـده ام. دلـیـل بـایـد ایـن بـوده بـاشـد، کـه مـن در اصـل در عـلـوم طـبـیـعـی تـحـصـیـل کـرده ام.” و ادامـه مـی دهـد، کـه او بـیـش تـر از بـحـث هـا مـتـأثـر مـی گـردیـده تـا از احـسـا سـات. در 1928 وی ضـمـن نـوشـتـن دربـارۀ مـوضـع گـیـریـش در 10 سـال پـیـش از آن در قـبـال انـقـلاب 1918 در آلـمـان ایـن مـلاحـظـه را نـیـز گـنـجـانـد، کـه او ” بـه ویـژه از کـمـبـود هـمـیـشـۀ اسـتـعـدادش بـرای شـیـفـتـگـی رنـج بـرده اسـت.” مـا در جـاهـای دیـگـری بـه عـلاقـۀ بـرشـت بـه تـرسـیـم تـصـویـری از خـود بـه صـورت مـشـاهـده کـنـنـدۀ خـونـسـرد، واقـع گـرا، بـخـشـاً سـرد از حـیـث احـسـاسـی بـرمـی خـوریـم. امـا بـه دلـیـل خـوبـی مـی تـوان در درسـتـی ایـن تـصـویـر بـرشـت از خـویـش شـک کـرد، و بـه نـظـر نـمـی رسـد دلـیـل مـوجـهـی بـرای جـدی گـرفـتـن ارجـاع دادن مـکـرر او بـه تـحـصـیـل در عـلـوم طـبـیـعـی وجـود داشـتـه بـاشـد. بـرشـت در دورۀ تـحـصـیـلاتـش عـمـدتـاً بـا ادبـیـات سـرگـرم بـوده اسـت. در جـوار ایـن اشـتـغـال، در بـرخـی جـلـسـات تـدریـس در رشـتـۀ داروسـازی و عـلـوم طـبـیـعـی نـیـز حـاضـر مـی شـده( یــا در آن هـا ثـبــت نـام کـرده بــوده)، ولـی بـخـش اعـظـم ایــن ” عـلـوم طـبـیـعـی” عـبـارت از رشـتـه ای بـوده کـه در زمـان او یـک رشـتـۀ فـرعـی اجـبـاری عـلـم داروسـازی مـحـسـوب مـی شـده اسـت. حـال ایـن مـوضـوع ” عـلـوم طـبـیـعـی” بـه کـنـار، مـی تـوان پـرسـیـد، آیـا بـرشـت عـادت بـه اسـتـدلال مـعـقـولانـه و مـنـطـقـی داشـتـه اسـت؟ آیـا شـکـل انـدیـشـگـی او بـا صـراحـت و دقـیـق بـوده اسـت؟ آیـا واکـنـش هـایـش عـقـلانـی بـوده یـا احـسـاسـی؟ مـا در قـبـل از نـظـر یـک دانـشـور دربـارۀ شـکـل انـدیـشـگـی بـرشـت اطـلاع یـافـتـیـم، و او اسـتـرنـبـرگ اسـت، کـه نـوشـتـه، بـرشـت عـادت بـه انـدیـشـگـی مـنـظـم نـداشـت، و شـکـل انـدیـشـگـی بـرشـت را بـه شـکـل حـرکـت مـهـرۀ اسـب در شـطـرنـج، یـعـنـی دو جـهـش در یـک راه، یـک جـهـش در راه دیـگـر، در هـمـۀ سـمـت هـا تـشـبـیـه سـاخـتـه اسـت. تـصـویـر فـوشـتـوانـگـر از پـروکـل نـیـز مـطـلـقـاً تـصـویـر یـک انـدیـشـمـنـد بـا صـراحـت نـیـسـت، و مـا در پـیـش ضـمـن اشـتـغـال بـا پـروکـل بـه ایـن نـتـیـجـه رسـیـدیـم، کـه تـشـابـه پـروکـل بـا بـرشـت تـنـهـا در ســرشـت اوسـت، نــه در سـیــر حـیـات واقـعـی و مــوضـع سـیـاسـیـش. نــه حـتـی بـرشـت بـا عـادت نـقـیـضـه گـویـی هـمـیـشـه تـصـویـری از خـویـش نـقـش کـرده کـه سـازگـار بـا ایـن رویـکـرد دقـیـق و ” عـلـوم طـبـیـعـی” بـاشـد. او در جـوانـیـش در 1920 دربـارۀ خـویـش در یـادداشـت هـایـش نـوشـتـه اسـت: ” مـن هـمـیـشـه نـظـریـاتـم را فـرامـوش مـی کـنـم و نـمـی تـوانـم خـود را بـه ازبـر کـردن آن هـا عـادت دهـم.” و در زمـانـی دیـرتـر، بـایـگـانـی بـرشـت در حـدود 1942 بـر ایـنـسـت، کـه بـرشـت نـوشـتـه: ” عـشـق مـن بـه صـراحـت از شـکـل بـسـیـار نـاروشـن انـدیـشـگـیـم(meinen so unklaren Denkart) سـرچـشـمـه مـی گـیـرد.” بـایـد گـفـت، انـفـجـار احـسـاسـات تـوأم بـا خـشـم درسـرتـاسـر زنـدگـی بـرشـت بـر هـمـه شـنـاخـتـه بـود. ایـن حـالات – گـر چـه بـی شـک تـا درجـه ای اطـوارآمـیـز بـودنـد، و بـه مـقـصـود سـلـطـه جـویـی او بـر دیـگـران بـروز مـی کـردنـد – مـبـیـن طـبـیـعـت خـشـن و حـسـاس او بـودنـد. فـراتـر رفـتـن دیـگـران از حـدود مـعـیـنـی مـعـمـولاً واکـنـش شـدیـد و گـاه خـشـن او را بـرمـی انـگـیـخـت. اسـتـرنـبـرگ تـعـریـف مـی کـنـد، کـه رنـگ بـرشـت بـا مـشـاهـدۀ تـیـرانـدازی افـراد پـلـیـس بـه کـارگـران در اول مـه 1929 از خـشـم چـون اجــســاد بــه ســفــیــدی گـــرایـــیــد. مـــاکـــس فــــریــش(Max Frisch)( 75- 1911) در مـقــالــه اش ” Erinnerungen an Brecht “( خـاطـرات از بـرشـت) در نـشـریـۀ Kursbuch( کـتـاب دوره)، شـمـارۀ 7، 1966 داسـتـانـی از واکـنـش خـشـن بـرشـت در قـبـال امـری ضـمـن دیـدار آن دو از شـهـر کـنـسـتـانـتـز در طـرف آلـمـانـی مـرز سـویـس – آلـمـان در اوت 1948 حـکـایـت مـی کـنـد. و روث بـرلائـو(Ruth Berlau)( 74-1906)، هـنـرپـیـشـه و نـمـایـشـنـامـه نـویـس، نـیـز در کـتـابـش Brechts Lai-Tu: Erinnerungen und note( لای- تـوِ بـرشـت: خـاطـرات و یـادداشـت هـا)(1985) از واکـنـش خـشـن بـرشـت در قـبـال نـظـر بـرلائـو در ضـدیـت بـا اسـتـالـیـن و اعـمـال او، پـس از بـیـسـتـمـیـن کـنـگـرۀ حـزب کـمـونـیـسـت اتّـحـاد شـوروی در 25 فـوریـه 1956 و پـرده بـرداری شـدن مـحـتـاطـانــه از جـنـایـات اسـتـالــیــن در نـطـق مـحـرمـانــۀ نـیـکــیـتـا خــروشـچـف(Nikita Khruschev ( 1971- 1894) دبـیـرکـل حـزب( 64- 1953)، سـخـن مـی گـویـد. خـاطـرات و گـزاره هـایـی کـه بـر ادعـای اصـالـت عـقـل گـرایـی بـرشـت خـط بـطـلان مـی کـشـنـد، کـم نـیـسـتـنـد. آن هـا بـرعـکـس مـؤیـد سـرشـت خـشـن، احـسـاسـاتـی بـرشـت هـسـتـنـد، و حـالات سـردی، تـعـادل و مـلاحـظـۀ او را چـیـزی جـز یـک تـرکـیـب ظـاهـری، کـه تـحـت فـشـار مـشـخـصـی، در تـنـاسـب بـا ظـرفـیـت شـخـص درهـم مـی ریـزد، و انـفـجـار غـلـیـان احـسـاسـات جـای آن را مـی گـیـرد، تـلـقـی نـمـی کـنـنـد. نـیـز مـفـیـد اسـت نـگـاهـی بـه آن شـکـلـی کـه بـرشـت بـه تـأمـلات نـظـریـش داده یـا نـداده اسـت.
نـیـروی خـلاقـۀ بـرشـت بـه مـثـابـۀ شـاعـر، نـثـرنـویـس و نـمـایـشـنـامـه نـگـار در کـاربـری شـکـل کـوتـاه و تـمـرکـزدهـی بـر وضـعـیـت هـای عـادی، عـمـلـی سـاده بـود. جـمـیـع آثـار او تـرکـیـبـی از چـنـیـن وضـعـیـت هـایـی مـی بـاشـنـد؛ نـمـایـشـنـامـه هـای ” حـمـاسـی”، آثـار مـنـثـور چـون رُمـان سـه پــولـی و رمـان نــاتـمـام Caesar(سـزار)، اشـعـار. پــژوهـشـگـر دربــارۀ بــرشـت، جـان فــوجـی(John Fuegi)(و. 1936) عـطـف تـوجـه مـی دهـد، که ” تـئـاتـر حـمـاسی” نـامـیـده شـدن دسـتـه ای از کـارهـای
بـرشـت مـی تـوانـد مـایـۀ تـعـجـب بـاشـد، زیـرا بـرشـت ابـداً حـمـاسـه نـگـار نـبـوده اسـت.
کـار نـظـری بـرشـت از لـحـاظ مـوضـوعـی گـسـتـرده اسـت، و تـأمـلات در زمـیـنـۀ تـئـاتـر مـکـان بـرجـسـتـه ای در آن اشـغـال مـی نـمـایـد. در چـاپ Werke(آثـار)(1967) سـه جـلـد تـقـریـبـاً در1300 صـفـحـه را Schriften zum Theater( نـوشـتـه هـا دربـارۀ تـئـاتـر)، دو جـلـد تـقـریـبـاً در 550 صـفـحـه را Schriften zur Literatur und Kunst( نـوشـتـه هـا دربـارۀ ادبـیّـات و هـنـر) و یـک جـلـد تـقـریـبـاً در 350 صـفـحـه را نـوشـتـه هـا دربـارۀ سـیـاسـت و جـامـعـه تـشـکـیـل مـی دهـنـد. دو بـخـش مـهـم نـوشـتـه هـا، یـعـنـی مـطـالـعـات مـارکـسـیـسـتـی و Notizen zur Philosophie( یـاددا شـت هـا دربـارۀ فـلـسـفـه)، قـسـمـاً مـرکـب از یـادداشـت هـای کـوتـاه، بـه صـورت کـلام هـای مـخـتـصـر و نـظـیـر آن هـا مـی بـاشـنـد، و قـسـمـاً هـم مـرکـب از قـطـعـات کـوچـک و هـم قـطـعـات بـزرگ نـاتـمـام، یـعـنـی قـطـعـاتـی کـه در آن هـا انـدیـشـه هـا بـه اتـمـام نـرسـیـده انـد، و لـذا ویـراسـتـار آن هـا را بـا واژۀ ” قـطـعـه”(fragmentarisch) مـشـخـص کـرده اسـت. حـتـی بـااهـمـیـت تـریـن نـو شـتـار سـیـاسـی بـرشـت، Me-ti( مـه – تـی) یـک آمـوزۀ سـیـاسـی – فـلـسـفـی در لـبـاس چـیـنـی – کـه جـزو نـوشـتـه هـا دربـارۀ سـیـاسـت نـیـسـت، ولـی در بـخـش نـثـرهـای چـاپ آثـار مـنـدرج مـی بـاشـد – کـار یـک دسـتـی نـیـسـت؛ آن هـرگـز تـصـحـیـح یـا تـنـظـیـم و یـا بـه وسـیـلـۀ بـرشـت داخـل مـرحـلـۀ آمـاده سـازی بـرای چـاپ نـگـردیـده اسـت. آن عـبـارت اسـت از قـطـعـات حـکـایـت، کـه در آن هـا بـرشـت در لـبـاس چـیـنـی اقـوالـی از مـارکـس و لـنـیـن را بـه مـقـصـود ارائـۀ رویـکـردهـای مـخـتـلـفـی بـه مـسـائـل فـلـسـفـی و سـیـاسـی نـقـل کـرده اسـت. هـم چـنـیـن هـسـتـنـد نـوشـتـارهـای سـیـاسـی دیـگـری کـه جـای مـنـاسـب شـان در تـولـیـد ادبـیـات زیـبـایـی شـنـاخـتـی اسـت، بـه عـنـوان مـثـال بـخـش اعـظـم رمـان Tui(تـویـی)( مـنـدرج در بـخـش نـثـرهـا )، یـک طـرح بــااهـمـیـت کـه هــرگـز بـه اتـمـام نــرسـیـد( واژۀ ” تـویـی” را بـرشـت بـا بـازی بـا واژۀ روشـنـفـکـر(Intellektuel) بـه قـصـد تـحـقـیـر روشـنـفـکـر بـه کـار بـرده اسـت). چـنـد مـلاحـظـۀ دیـگـر دربـارۀ شـکـل. کـسـی کـه بـا تـولـیـد زیـبـایـی شـنـاخـتـی بـرشـت، کـارهـای صـحـنـه ای و بـه ویـژه اشـعـار بـا هـنـر بـرجـسـتـۀ زبـان او آشـنـا بـاشـد و بـه آن ارج گـذارد، هـنـری کـه از جـمـلـه در اسـتـعـداد بـرشـت در حـذف مـوارد سـطـحـی و جـلـوه دادن مـحـتـوا و مـفـهـوم در لـبـاس یـک زبـان بـا زیـبـایـی و سـادگـی تـقـریـبـاً طـرحـی، تـرسـیـمـی بـه بـیـان درمـی آیـد، مـسـلـمـاً از زبـان و شـکـل پـیـچـیـده و غـالـبـاً بـر پـایـۀ ” عـلـمـیـت” دسـت دوم در تـأمـلات نـظـری او عـمـومـاً و سـیـاسـی او خـصـوصـاً حـیـرت زده و در مـواردی عـمـیـقـاً مـأیـوس مـی شـود. انـگـار نـه بـرشـت، کـه کـس دیـگـری ایـن نـوشـتـارهـای نـظـری و سـیـاسـی را بـه قـلـم کـشـیـده بـاشـد. کـوشـش مـرکـزی در نـویـسـنـدگـی بـرشـت مـمـانـعـت از ایـنـسـت، کـه خـوانـنـده، شـنـونـده، تـمـاشـاگـر بـه صـورت احـسـاسـاتـی، کُـنـش پـذیـر( پـاسـیـو) بـه انـحـصـار نـوشـتـه یـا نـمـایـشـنـامـۀ اجـراء شـده درآیـد، امـا بـرعـکـس تـحـریـک شـان اسـت بـه انـدیـشـگـی و فـهـم آن هـا و بـه ایـن وسـیـلـه کُـنـش گـر (آکـتـیـو) شـدن شـان. تــدابـیـری کــه او بــا نـظــر بــه ایــن مـقـصـود بــه کـار مـی بــرد، در گـفــتـمـان ” بـیـگـانـه سـازی”(verfremdung)، یـعـنـی نـمـایـش مـورد آشـنـا بـه صـورت مـورد بـیـگـانـه و مـتـفـاوت و از ایـن رهـگـذر انـدیـشـه زایـی گـرد آمـده انـد. او نـه تـنـهـا از چـنـیـن تـدابـیـری در تـولـیـد ادبـی زیـبـایـی شـنـاخـتـی – خـاصـه صـحـنـه ای -، امـا هـم چـنـیـن در قـسـمـت اعـظـم نـوشـتـارهـای سـیـاسـیـش سـود مـی جـویـد؛ در سـراسـر مـه – تـی و تـویـی اسـامـی چـیـنـی بـه کـار مـی بـرد، و هــم چـنـیـن بـه نـحـو دیـگــری مـی کـوشـد تـا بـحـث در لـبـاس چـیـنـی صـورت پـذیـرد. هـدف در ایـن جـا نـیـز تـحـریـک بـه انـدیـشـگـی در مـوارد شـنـاخـتـه شـده هـا از طـریـق مـعـرفـی شـان بـه صـورت مـتـفـاوت اسـت، ولـی سـئـوال ایـنـسـت، کـه آیـا بـرشـت در ایـن زمـیـنـه مـوفـق بـوده اسـت یـا خـیـر؟ ایـن ” بـیـگـانـه سـازی” مـسـائـل سـیـاسـی مـهـم، یـعـنـی مـسـائـل مـورد مـذاکـره، بـه وسـیـلـۀ بـرشـت آدمـی را در صـحـت ایـن کـه آن هـا بـه شـکـل تـازه ای در سـطـح سـیـاسـی مـورد انـدیـشـگـی قـرار گـرفـتـه بـاشـنـد، دچـار شـک مـی سـازد. در حـقـیـقـت مـسـائـل کـامـلاً از ایـن سـطـح دور مـی شـونـد، و در نـتـیـجـه ” بـیـگـانـه سـازی” بـه ایـن صـورت مـی گـردنـد، کـه بـه شـکـل اسـرارآمـیـز، افـسـانـه ای و غـیـرواقـعـی، غـیـرسـیـاسـی ظـاهـر مـی شـونـد.
تـوصـیـف شـکـل نـوشـتـارهـای سـیـاسـی بـرشـت در بـالا نـظـر مـا را بـه ایـن نـکـتـه مـعـطـوف مـی سـازد، کـه بـایـد ضـمـن بـرداشـت از انـدیـشه هـای نـظـری بـرشـت، مـحـتـوای تـأمـلات نـظـری، فـلـسـفـی، سـیـاسـی او تـوجـه داشـتـه بـاشـیـم، کـه تـوضـیـح فـشـرده، سـادۀ آن هـا مـمـکـن نـیـسـت؛ بـایـد قـطـعـات را از بـسـیـاری جـای هـا بـرگـزیـد، و بـه هـم پـیـونـدشـان داد، یـا ایـن کـه بـیـانـات مـرکـزی بـرشـت، کـه جـوهـر نـظـریـات او هـسـتـنـد، را جـسـت.
پـیـش از ایـن کـه مـا بـه چـنـیـن امـری بـه پـردازیـم، بـایـد تـأکـیـد کـنـیـم، کـه بـسـیـاری از نـوشـتـه هـای کـوچـک سـیـاسـی بـرشـت گـویـای ایـن هـسـتـنـد، کـه بـا وجـود مـیـل آشـکـار او بـه وقـف خـود بـه مـارکـسـیـسـم، اشـتـغـال بـا مـارکـسـیـسـم و بـیـان آن، او اغـلـب چـیـزی مـگـر تـکـرار نـوشـتـاری هـجـو آمـیـز آن چـه کـه پـیـش از او و بـهـتـر از او از قـلـم و زبـان بـزرگـان: مـارکـس، انـگـلـس و مـکـتـب آمـوزان شـان نـوشـتـه و گـفـتـه شـده، ارائـه نـکـرده اسـت. الـبـتـه ایـن بـه مـقـصـود ایـرادگـیـری از بـرشـت ذکـر نـمـی شـود؛ چـنـیـن شـیـوه ای نـیـز مـی تـوانـد مـفـیـد و بـرای خـودتـنـویـری، فـهـم ژرف تـر مـاده درسـت و بـجـا بـاشـد، و بـرشـت شـخـصـاً ایـن دسـت نـوشـتـه هـایـش را انـتـشـار نـداده، و احـتـمـالاً چـنـیـن مـقـصـودی نـیـز از نـگـارش آن هـا نـداشـتـه اسـت.
ولـی هـنـگـامـی کـه مـا بـه سـهـم خـود او در مـیـدان نـظـریـه پـردازی مـی نـگـریـم، بـی اخـتـیـار از خـود مـی پـرسـیـم، آیـا ایـن سـهـم او در مـوافـقـت یـا مـخـالـفـت بـا آن چـیـزی اسـت کـه مـعـمـولاً و از نـاحـیـۀ کـمـونـیـسـم حـزبـی مـارکـسـیـسـتـی تـلـقـی مـی شـود؟
مـارکـس بـر ایـن بـود، کـه مـوضـوع اسـتـنـبـاط شـده از انـدیـشـگـی ” چـه در پـیـش و چـه در پـس بـیـرون از خِـرَد انـسـان وجـود دارد.” ایـن بـرنـهـاد(تـز) پـایـه ای مـاتـریـالـیـسـتـی بـه اشـکـال مـخـتـلـف یـافـت مـی شـود، و در روابـط مـخـتـلـف در سـرتـاسـر ادبـیـات مـارکـس و انـگـلـس مـورد بـحـث و نـمـونـه گـویـی قـرار گـرفـتـه، و بـه وسـیـلـۀ لـنـیـن، بـه ویـژه در مـاتـریـالـیـسـم و امـپـیـریـوکـر یـتـیـسـیـسـم تـعـمـیـق و بـسـط داده شـده اسـت. لـنـیـن در ایـن جـا مـؤکـداً مـی گـویـد: ” مـاده واقـعـیـت عـیـنـی ای اسـت، کـه مـسـتـقـل از آگـاهـی انـسـان وجـود دارد، و در ایـن بـازتـاب مـی شـود.”
کـمـونـیـسـم رسـمـی بـه ایـن چـکـیـدۀ جـهـان بـیـنـی مـاتـریـالـیـسـتـی پـدیـدشـده بـه وسـیـلـۀ پـیشـیـنـیـان مـارکـسـیـسـم بـه هـر حـال در نـظـریـه و بـر روی کـاغـذ عـقـیـده داشـتـه اسـت، هـم در زمـان بـرشـت و هـم پـسـا او. بـر طـبـق ایـن اسـتـنـبـاط، دیـالـکـتـیـک قـوانـیـن جـنـبـش و حـرکـت طـبـیـعـت – تـوأمـاً جـامـعـۀ بـشـری – اسـت، و انـدیـشـگـی دیـالـکـتـیـکـی مـشـخـصـۀ اسـاسـی آگـاهـی انـسـان بـه صـورت عـالـی تـریـن بـیـان بـازتـابـی عـمـومـی طـبـیـعـت مـی بـاشـد. مـارکـسـیـسـم بــر ایـن اسـت، کـه شـنـاخـت مـی تـوانـد بـی حـد و حـصـر تـوسـعـه یـابـد، ولـی آن در هـر حـال پـیـوسـتـه تـنـهـا یـک بـازتـابـی تـقـریـبـی جـهـانِ عـیـنـاً مـوجـود خـواهـد بـود. دنـیـا بـر اسـاس عـلـم بـه و بـیـنـایـی در قـو انـیـن طـبـیـعـت، بـا پـی روی از آن هـا و نـه بـا سـعـی بـی اعـتـبـار سـاخـتـن آن هـا تـغـیـیـرپـذیـر اسـت، و هـمـیـن در مـورد روابـط جـامـعـه، بـا کـلـیـۀ قـیـودی کـه تـفـاوت هـای بـیـن روابـط طـبـیـعـی و اجـتـمـاعـی مـشـروط مـی سـازد، صـدق مـی کـنـد.
بـه طـوری کـه در پـیـش مـخـتـصـراً شـرح داده شـد، کـورش بـا ایـن اسـتـنـبـاط مـوافـق نـبـود. او بـه عـوض طـبـیـعـت و جـامـعـه عـیـنـاً و اصـولاً مـسـتـقـل از اسـتـنـبـاط انـسـان بـه صـورت اسـاس شـنـاخـت، یـک بـه هـم پـیـوسـتـگـی ” دیـالـکـتـیـکـی” واقـعـیـت و شـنـاخـت را قـرار داد، و ایـن بـه هـم پـیـوسـتـگـی نـیـز الـبـتـه اسـاس شـنـاخـت بـود، نـه واقـعـیـت عـیـنـاً مـوجـود. در نـتـیـجـۀ ایــن او کـل نـظـریــۀ انـعـکـاسـی را رد کــرد، و بــه جـای آن کُـنـش، مـداخـلـۀ ذهـنـی(geistige Aktion) را در رتـبـۀ اول در جـریـان( پـروسـه) شـنـاخـت قـرار داد، و تـنـهـا آن چـیـزی را قـابـل قـبـول دانـسـت، کـه بـا ایـن جـریـان بـه حـرکـت درمـی آیـد، و تـغـیـیـر مـی پـذیـرد. بـه ایـن تـرتـیـب کـورش حـتـی نـمـی تـوانـسـت پـذیـرای هـیـچ جـهـان بـیـنـی یـا نـظـریـۀ عـمـومـی بـاشـد، زیـرا اگـر ایـن حـقـیـقـت داشـتـه بـاشـد کـه تـنـهـا بـا تـغـیـیـر، شـنـاخـت جـهـان مـمـکـن بـاشـد، پـس تـنـهـا امـر مـوجـود شـنـاخـت پـذیـر مـی گـردد؛ زیـرا چـگـونـه مـی تـوان بـه صـورت تـغـیـیـردهـنـده در چـیـزی مـگـر امـر فـعـلاً مـوجـود مـداخـلـه کـرد؟ کـورش، بـنـابـرایـن، مـارکـسـیـسـم را بـه یـک نـظـریـۀ اقـتـصـادی ویـژه بـرای جـریـان تـولـیـد سـرمـایـه داری کـاهـش مـی دهـد.
تـأمـلـی دقـیـق تـر در بـرداشـت هـای اسـاسـی بـرشـت از مـارکـسـیـسـم نـشـانـگـر ایـنـسـت، کـه او از جـهـات مـهـمـی از کـورش هـنـایـش پـذیـرفـتـه، و بـه طـور عـمـده پـذیـرای اسـتـنـبـاط او بـوده، اگـر چـه نـوشـتـارهـایـی از بـرشـت بـا سـمـت گـیـری مـتـفـاوتـی نـیـز وجـود دارنـد. ایـن چـنـیـن بـوده اسـت بـرشـت. ذیـلاً بـعـضـی اقـوال نـمـونـه از بـرشـت را نـقـل مـی کـنـیـم.
در یـادداشـت هـای فـلـسـفـی او مـی خـوانـیـم: ” در نـتـیـجـه تـنـهـا بـه عـلـت تـغـیـیـر یـافـتـن امـور و تـنـهـا در آن جـا کـه [تـغـیـیـر] مـی یـابـنـد، مـی تـوان آن هـا را پـذیـرفـت(…).”35 و در ارتـبـاط مـسـتـقـیـم بـا ایـن: ” در حـال تـغـیـیـر دادن امـور مـی تـوان آن هـا را پـذیـرا شـد.”36 اقـوال مـشـابـهـی در نـوشـتـارهـای نـظـری او در زمـیـنـۀ تـئـاتـر وجـود دارد. در یـادداشـت هـایـش بـر نـنـه دلاور نـوشـتـه اسـت: ” مـا فـقـط از طـریـق مـداخـلـه در انـسـان دیـگـری مـی تـوانـیـم او را درک کـنـیـم.”37 ایـن بـرنـهـاد( تـز) بـرشـت مـبـنـی بـر ” انـدیـشـگـی مـداخـلـه گـرانـه”(eingreifendes Denken) دقـیـقـاً نـظـیـر ” کُـنـش، مـداخـلـۀ ذهـنـی” کـورش مـی بـاشـد، و هـیـچ کـدام از آن هـا نـیـز ربـطـی بـه مـارکـسـیـسـم و مـاتـریـالـیـسـم نـدارنـد، امـا خـالـصـاً آرمـان گـرایـی فـلـسـفـی( ایـده آلـیـسـم) مـی بـاشـنـد. نـزد مـارکـس دیـالـکـتـیـک یـک چـنـیـن کُـنـش مـداخـلـه گـرانـه ای نـیـسـت کـه در مـقـابـل پـدیـده هـای دنـیـا بـه کـار بـرده شـود، و آن هـا را وادار بـه تـغـیـیـر از طـریـق نـفـس جـریـان فـکـری سـازد، امـا آن آگـاه سـازی بـر اسـاس بـازتـابـی جـریـانـات دنـیـای واقـعی در مـغـز انـسـان می بـاشـد. نـزد بـرشـت، بـرعـکـس، دیـالـکـتـیـک بـه حـوزۀ کُـنـش ایـن ” انـدیـشـگـی مـداخـلـه گـرانـه” مـحـدود اسـت؛ آن – چـون در نـزد کـورش بــه صـورت آرمـان گــرایـی فـلـسـفـی – بـه یـک شـکـل انـدیـشـگـی کـاهـش داده مـی شـود. نـقـل قـولـی بـسـیـار گـویـا و بـسـنــدۀ روشـن کـنــنـدۀ ایــن: بــرشـت در قــطـعـه ای بــا عـنـوان “Dialektik” (دیـالـکـتـیـک) در یـادداشـت هـای فـلـسـفـی مـی نـویـسـد: ” در واقـع دیـالـکـتـیـک یـک اسـلـوب انـدیـشـگـی اسـت، یـا حـتـی یـک رشـتـۀ بـه هـم پـیـوسـتـۀ مـعـقـولانـۀ اسـلـوب هـا، کـه از بـیـن بـردن بـعـضـی تـصـورات مـنـجـمـد و بـرتـری دهـی بـه عـمـل تـوأم بـا انـدیـشـه( پـراکـسـیـس) در بـرابـر ایـدئـولـوژی مـسـلـط را مـمـکـن مـی سـازد. مـسـلـمـاً مـی تـوان بـا نـوعـی نـتـیـجـۀ اسـلـوب هـای بـی مـلاحـظـه اثـبـات نـمـود، کـه طـبـیـعـت دارای کـیـفـیـت دیـالـکـتـیـکـی اسـت. ولـی بـس آسـان تـر(viel leichter) اسـت ارجـاع دادن بـه نـتـایـج مـکـتـسـبـه و حـیـاتـی تـنـظـیـم یـافـتـه، یـعـنـی کـاربـری اسـلـوب دیـالـکـتـیـکـی در مـقـابـل وضـعـیـت زنـدگـی جـامـعـه و پـدیـده هـا، بـه عـبـارت دیـگـر در مـقـابـل طـبـیـعـت جـامـعـه، دقـیـق تـر جـامـعـۀ مـا (…).” در ایـن جـا دیـالـکـتـیـک بـه یـک شـکـل انـدیـشـگـی بـا مـربـوطـیـت بـه جـامـعـۀ مـوجـود تـبـدیـل داده مـی شـود، در حـالـی کـه مـسـئـلـۀ دیـالـکـتـیـک طـبـیـعـت – و دیـالـکـتـیـک در جـوامـع دیـگـری غـیـر از مـوجـود – به مـسـئـلـۀ مـقـتـضـی بـودن، ” بـس آسـان تـر” بـودن بـدل مـی شـود. ایـن، هـر انـدازه نـیـز کـه ایـسـلـر بـرشـت را لـنـیـنـیـسـت دانـسـتـه بـاشـد، در هـر حـال یـک بـرنـهـاد( تـز) دقـیـقـاً و صـریـحـاً ضـدلـنـیـنـیـسـتـی مـی بـاشـد. لـنـیـن در مـاتـریـالـیـسـم و امـپـیـریـوکـریـتـیـسـیـسـم دقـیـقـاً بـه ضـدیـت بـا نـظـریـۀ ” اقـتـصـاد فـکـری” مـی پـردازد، کـه بـه عـقـیـدۀ او نـظـریـۀ شـنـاخـت را بـه مـسـئـلـۀ چـه چـیـزی ” آسـان”، ” عـمـلـی” و ” کـاربـردانـه” اسـت، بـدل مـی سـازد، بـی تـوجـه بـه چـگـونـگـی وضـعـیـت واقـعـی دنـیـا. قـطـعـۀ بـرشـت در ایـن جـا دیـالـکـتـیـک طـبـیـعـت را بـه یـک هـوس اخـتـیـاری تـبـدیـل مـی کـنـد. و بـرشـت از ایـن لـحـاظ یـک اسـتـثـنـاء نـیـسـت، بـسـیـاری دیـگـر نـیـز چـنـیـن کـرده انـد، ولـیـکـن کـسـانـی کـه بـرشـت در ایـن مـورد بـا آنـان تـوافـق دارد، آن هـایـی نـیـسـتـنـد کـه تـعـلـق بـه مـارکـسـیـسـم حـزبـی داشـتـه بـاشـنـد، و آن چـه در ایـن جـا مـورد نـظـر مـاسـت، عـمـدتـاً رابـطـۀ بـرشـت بـا مـارکـسـیـم حـزبـی یـا رسـمـی مـی بـاشـد.
بـا تـوجـه بـه ایـن مـحـل شـگـفـتـی نـیـسـت اگـر بـرشـت از مـارکـسـیـسـم بـه صـورت جـهـان بـیـنـی فـاصـلـه گـرفـتـه، بـه مـجـادلـه بـا نـظـریـۀ انـعـکـاسـی مـی پـردازد. بـه دلـیـل نـقـل قـول هـای مـذکـور هـم چـنـیـن قـابـل درک مـی گـردد، کـه بـرشـت جـایـی دیـالـکـتـیـک را بـه صـورت یـک وضـعـیـت تـعـریـف مـی کـنـد، کـه ” وارد کـردنـی” یـا ” پـیـاده شـدنـی” – شـایـد بـا قـوانـیـن؟ – اسـت. او واقـعـاً دیـا لـکـتـیـک را مـنـفـک از اسـاس مـادی، بـه صـورت یـک اسـلـوب یـا تـرکـیـب انـدیـشه مـلاحـظـه مـی کـنـد، کـه مـی تـوانـد بـه دلـخـواه مـورد دخـل و تـصـرف قـرار گـیـرد. بـنـابـرایـن مـا نـیـز هـمـه جـا در نـوشـتـارهـای بـرشـت و در ادبـیـات دربـاب او بـه واژه هـایـی بـرمـی خـوریـم از قـبـیـل کـاربـری، مـصـرف دیـالـکـتـیـک، کـه عـیـان سـازنـدۀ درک دیـالـکـتـیـکـی بـه صـورت وسـیـلـۀ قـابـل کـاربـری اخـتـیـاری و بـه دلـخـواه اسـت. دیـالـکـتـیـک بـه قـدر کـافـی در ادبـیـات بـرشـت و کـورش وجـود دارد: جـنـبـش، کُـنـش و تـغـیـیـر، ولـی ایـن دیـالـکـتـیـک مـارکـسـیـسـتـی نـیـسـت، درست تــر، تـعـریـف آن بـه صـورت اخـتـیـاری، مـتـمـرکـز بـر ارادۀ انـسـان بـه مـثـابـۀ عـامـل هـادی مـی بـاشـد.
تـأمـلات نـظـری بـرشـت در تـئـاتـر و در سـایـر مـوضـوعـات زیـبـایـی شـنـاخـتـی در ارتـبـاط تـنـگـاتـنـگ بـا تـأمـلات سـیـاسـی او قـرار دارد. یـا صـحـیـح تـر، بـا شـکـل گـیـری تـدریـجـی نـظـریـات سـیـاسـی او چـنـیـن ارتـبـاطـی پـدیـد آمـده اسـت.
نـوشـتـه هـا دربـارۀ تـئـاتـر و نـوشـتـه هـا دربـارۀ ادبـیّـات و هـنـر از بـرشـت حـاصـل انـدیـشـه سـازی مـسـتـقـلانـه نـیـسـتـنـد، امـا بـر کـارهـای نـویـسـنـدگـی دیـگـر و کـار تـئـاتـری او مـبـتـنـی مـی بــا
شـنـد. بـخـش اعـظـم ایـن نـوشـتـارهـا عـبـارت از تـأمـلات، تـفـاسـیـر و یـادداشـت هـای مـسـتـقـیـمـاً مـربـوط بـه کـارهـای خـود او مـی بـاشـد.
نـظـریـۀ تـئـاتـری ای کـه بـرشـت مـتـدرجـاً پـدیـد آورد، مـسـلـمـاً مـبـدئـش را در کـار عـمـلـی بـا تـئـاتـر و انـتـقـاد از نـالایـقـی حـرفـه ایـی کـه بـر بـخـش بـزرگـی از تـئـاتـر آلـمـان سـایـه افـکـنـده بـود، داشـت. بـرنـهـارد رایـش(Bernhard Reich)( 1972- 1894)، کـه در 1923 در اسـتـخـدام تـئـاتـر در مـونـیـخ بوده، و در بـه اجـراء گـذاشـتـن نـمـایـشـنـامـۀ ادوارد بـرشـت بـا او هـمـکـاری داشـتـه اسـت، در خـاطـراتـش Im Wettlauf mit der Zeit( دربـارۀ مـسـابـقـه بـا زمـان)(1970) مـی نـویـسـد: ” بـازی گـران آلـمـانـی اغـلـب از ” حـرف ” سـخـن مـی گـویـنـد و عـشـق جـدی شـان بـه حـرف گـفـتـه را بـیـان مـی کـنـنـد. آن هـا ایـن مـلاحـظـۀ سـتـایـش آمـیـزشـان را بـه صـورت بـهـانـه ای بـرای غـفـلـت ورزی از مـوارد رقـص یـا حـرکـات بـدنـی و تـقـلـیـدی یـا مـسـخـره کـردن بـه کـار مـی بـرنـد و بـرای خـود فـقـط ایـن حـق را حـفـظ مـی کـنـنـد، کـه چـه چـیـزی بـایـد اجـراء شـود و انـجـام گـیـرد – نـه واقـعـاً عـمـل کـردن بـه آن. آن هـا بـا صـدای تـهـدیـدآمـیـز مـی گـویـنـد: مـن تـرا مـی کُـشـم! – ولـی خـنـجـر را بـا نـاشـیـگـری فـرو مـی کـنـنـد. مـن بـه یـاد دارم وقـتـی [ آلـکـسـانـدر] مـوئـیـسـی(Moissi)[Alexander] [1935- 1879] در نـقـش هـامـلـت(Hamlet) در صـحـنـۀ شـمـشـیـربـازی بـا لائـرتـس(Laertes) مـهـارت حـقـیـقـیـش از شـمـشـیـربـازی را نـمـایـش داد، در حـالـی کـه بـسـیـاری از بـازیـگـران دیـگـر در نـقـش هـامـلـت، کـه مـن پـیـش از مـوئـیـسـی دیـده بـودم، فـقـط بـه چـنـد ضـربـه و رقـص قـدم مـسـخـره کـفـایـت مـی کـردنـد، تـوجـه هـا را بـه خـود جـلـب کـرد.” تـلاش بـرشـت در جـهـت تـولـیـد رفـتـار حـقـیـقـی در صـحـنـه، قـوۀ ذهـنـی او بـرای درک هـر وضـعـیـتـی، نـه تـنـهـا در رفـتـار، هـم چـنـیـن بـا بـرگـردان حـرف، نـوشـتـه، بـه اضـافـۀ اعـتـقـاد راسـخ او بـه ایـن کـه نـمـی تـوان بـه تـمـاشـا چـیـان چـیـزی از دنـیـا بـا ازجـا در بـردن و فـریـبـنـدگـی آمـوخـت، امـا فـقـط بـا فـهـمـانـیـدن و نـمـایـش دادن وضـعـیـت هـا و بـه ایـن وسـیـلـه تـحـریـک بـه انـدیـشـیـدن، تـدریـجـاً بـیـان نـظـری نـیـز یـافـت.
او بـه اتـفـاق سـوهـرکـامـپ در 1930 Anmerkungen zur Oper Aufstieg und Fall der Sta
dt Mahagonny( یـادداشـت هـا بـه اُپـرای عـروج و سـقـوط شـهـر مـاهـاگـونـی ) مـشـهـور شـامـل طـرح تـفـاوت هـا بـیـن اشـکـال درامـاتـیـک و حـمـاسـی – کـه یـکـی از عـلـل تـضـاد مـطـرح بـیـن آن هـا نـمـایـش بـخـشـاً ارادی و گـمـراه کـنـنـدۀ شـکـل ” داسـتـان نـمـایـشـی”(درامـاتـیـک) بـود، کـه مـنـجـر بـه جـلـوه کـردن شـکـل ” حـمـاسـی” بـه صـورت صـریـح تـر و تـازه تـر از آن کـه تـصـدیـق پـذیـر بـا شـد، مـی گـردیـد – را نـوشـت. او بـعـضـی چـارۀ عـمـلـی بـرای تـاریـخـی سـازی نـمـایـش صـحـنـه ای، ایـجـاد فـاصـلـه، تـأکـیـد ایـن کـه امـر نـمـایـش داده شـده در صـحـنـه واقـعـی نـیـسـت، و نـبـایـد مـورد تـقـلـیـد قـرار گـیـرد، را ارائـه کـرد. جـوهـر نـوشـتـه هـای او در ایـن زمـیـنـه ایـنـسـت، کـه دنـیـای مـوجـود بـا تـضـادهـای حـادش، بـا مـشـخـصـۀ ” آشـفـتـگـی و ریـخـتـه واریـخـتـگـی” را، امـا هـم چـنـیـن افـق هـای نـویـن را نـمـی تـوان بـه کـمـک تـئـاتـر قـدیـم بـا فـراسـت فـهـمـیـد، ولـی تـنـهـا بـه کـمـک تـئـا تـر نـو، کـه جـهـان را بـه صـورت تـغـیـیـرپـذیـر نـمـایـش مـی دهـد، بـه گـونـه ای کـه ” شـایـسـتـۀ فـرزنـدان عـصـر دانـش” اسـت.
بـه ایـن تـرتـیـب مـا بـه انـدیـشـه هـای سـیـاسـی بـرشـت، هـم مـیـل بـه پـشـتـیـبـانـی از فـعـالـیـت بـرای سـوسـیـالـیـسـم و هـم تـأمـلات بــیـش تــر نـظـری نـزدیـک شـده ایـم. بــرنـهـاد فـلـسـفـی – سـیـاسـی
بـرشـت ایـن بـود، کـه مـا فـقـط بـا تـغـیـیـر وتـعـویـض، بـا ” انـدیـشـگـی مـداخـلـه گـرانـه”، بـه شـنـاخـت از دنـیـا مـی رسـیـم، و تـئـاتـر بـرشـت نـمـایـشـگـر ایـن ” مـداخـلـه” اسـت.
مـهـم اسـت در ایـن رابـطـه درک ایـن کـه بـرشـت چـگـونـه واقـعـاً کـارهـای صـحـنـه ایـش را تـر کـیـب مـی نـمـود. یـک وجـه مـشـخـصـۀ چـنـدیـن نـمـایـشـنـامـۀ بـرشـت ایـنـسـت، کـه در آن هـا جـریـان عـمـل مـبـتـنـی بـر عـلـت، جـریـان پـیـش روانـه ای کـه بـه نـتـیـجـه ای، بـرنـهـادی یـا نـتـیـجـه گـیـری ای مـنـتـهـی گـردد، نـشـان داده نـمـی شـود، امـا رویـه تـا درجـۀ زیـادی بـرعـکـس اسـت. بـرشـت بـه مـقـصـود نـمـایـش تـغـیـیـرپـذیـری دنـیـا، در عـنـاصـر دخـل و تـصـرف مـی نـمـایـد، و بـه صـورتـی کـار مـی کـنـد کـه انـگـار مـادۀ هـنـری خـلـق شـده بـه وسـیـلـۀ او در وهـلـۀ نـخـسـت مـادۀ شـنـاخـت اسـت، کـه خـود را از طـریـق تـغـیـیـراتـی مـی نـمـایـانـد، کـه حـاصـل ” انـدیـشـگـی مـداخـلـه گـرانـه” مـی بـاشـد. ایـن عـمـل تـوأم بـا انـدیـشـه( پـراکـسـیـس) تـئـاتـری و ایـن نـظـریـۀ تـئـاتـر بـه ایـن تـرتـیـب دقـیـقـاً مـطـابـق بـا نـظـریـۀ شـنـاخـت و مـفـهـوم دیـالـکـتـیـک کـورش و بـرشـت مـی بـاشـد.
عـمـل تـوأم بـا انـدیـشـۀ بـرشـت در حـوزۀ تـئـاتـر و نـظـریـۀ او در مـورد تـئـاتـر بـه هـمـان انـدازه ارادی اسـت کـه اسـتـنـبـاط نـظـری او در زمـیـنـۀ شـنـاخـت و مـفـهـوم دیـالـکـتـیـک. ایـن الـبـتـه انـتـقـاد یـا مـحـکـوم سـاخـتـن نـویـسـنـدگـی غـیـرنـظـری یـا تـعـهـد سـوسـیـالـیـسـتـی بـرشـت نـیـسـت؛ مـی تـوان یـک هـنـرمـنـد بـزرگ و یـک سـوسـیـالـیـسـت بـزرگ و صـادق، امـا الـزامـاً نـه یـک انـدیـشـمـنـد مـارکـسـیـسـت مـهـم و پـیـگـیـر بـود.
در 1929 کُـنـشـگـر و نـظـریـه پـرداز آگـوسـت تـالـیـمـر(August Thaleimer)( 1948- 1884) نـوشـتـارهـای مـهـریـنـگ دربـارۀ ادبـیـات( یـعـنـی جـلـد اول کـلـیـات او) را انـتـشـار دارد. در سـال هـای بـعـد یـک رشـتـه آزمـایـش در جـهـت تـنـظـیـم یـک نـظـریـۀ مـارکـسـیـسـتـی مـنـسـجـم ادبـیـات بـه عـمـل آمـد. کـارل آگـوسـت ویـتـفـوگـل(Karl August Wittfogel)( 1988- 1896) یـک سـری مـقـالـه بـا عـنـوان مـشـتـرک ” Zur der marxistischen Ästhetik “( دربـاب زیـبـایـی شـنـاسـی مـار کـسـیـسـتـی) در مـاه هـای مـه – نـوامـبـر 1930 در گـردش بـه چـپ نـوشـت. نـیـز یـک رشـتـه مـقـالـه از لـوکـاچ در مـاه هـای ژوئـن – دسـامـبـر 1932 در هـمـان نـشـریـه انـتـشـار یـافـتـنـد. در 1933 بـا سـردبـیـری مـیـخـائـیـل لـیـفـشـیـتـز(Mikhail Lifschitz)( 83- 1905) گـزیـده ای بـه روسـی از بـیـانـات مـارکـس و انـگـلـس دربـارۀ هـنـر و ادبـیـات مـنـتـشـر گـردیـد، کـه اسـاس چـاپ فـرانـسـوی هـمـان گـزیـده در 1936 و یـک چـاپ آلـمـانـی در 1937 قـرار گـرفـت. در 1934 اتّـحـادیـۀ نـویـسـنـدگـان شـوروی اولـیـن کـنـگـره اش را بـرگـذار نـمـود، و در آن گــورکـی سـخـنـرانـی مـعــروف خـود دربــارۀ
” رئـالـیـسـم سـوسـیـالـیـسـتـی38 را ایـراد کـرد، و رادک بـه ” تـجـددگـرایـی”( مـدرنـیـسـم) حـمـلـه کـرد. بـه ایـن تـرتـیـب ایـن گـرایـش مـسـلـط بـا سـنـت فـرهـنـگـی عـمـومـاً و بـا رئـالـیـسـم بـزرگ بـورژوایـی خـصـوصـاً مـرتـبـط گـردیـد، و بـا حـدت عـلـنـی بـه ضـدیـت بـا گـرایـشـات ” زوال پـذیـر” و ” فـرمـا لـیـسـتـی” پـرداخـت. لـوکـاچ تـدریـجـاً بـه صـورت نـمـایـنـدۀ نـظـری پـیـش رو ایـن سـمـت شـنـاخـتـه شـد. در سـال هـای 38- 1937 در حـرف در چـنـد مـقـالـه بـرلـه و عـلـیـه ” اکـسـپـرسـیـونـیـسـم” بـحـث درگـرفـت، و مـقـالات بـااهـمـیـتـی بـه قـلـم لـوکـاچ نـیـز انـتـشـار یـافـتـنـد، کـه مـبـیـن نـظـریـات او بـودنـد، از جـمـلـه مـقـالـه ای بـا عـنـوان ” Erzählen oder beschreiben “( روایـت یـا تـوصـیـف) در ادبـیّـات بـیـن الـمـلـلـی، شـمـاره هــای 11 و 12، سـال 1936 و بــه عـنـوان نـوعـی اخـتــتـام ایـن بـحـث مـقـالــۀ Es geht um den Realismus “( دربــارۀ رئــالـیــسـم) در حــرف، شـمـارۀ 6، سـال 1938. انــدیــشـۀ ” رئـالـیـسـم” مـطـرح شـده از سـوی لـوکاچ بـر ضـد ” نـاتـورالـیـسـم” و ” تـجـددگـرایی”، هـر دو بـود.39
بـرشـت مـوافـق نـبـود. در پـیـش اشـاره شـد بـه رفـتـار بـا بـرشـت بـه صـورت ” اسـمـاً ” عـضـو هـیـئـت تـحـریـریـۀ حـرف، نـیـز بـه خـشـم بـرشـت نـسـبـت بـه کـسـانـی کـه آن هـا را ” دسـتـه هـای لـو کـاچ” مـی خـوانـد. بـرشـت در بـحـث عـمـومـی شـرکـت نـداشـت. او از نـویـسـنـدگـان گـردش بـه چـپ نـبـود. نـوشـتـه هـای او در مـطـبـوعـات مـهـاجـریـن از نـوع زیـبـایـی شـنـاخـتـی بـود. او زمـان زیـادی عـدم تـمـایـلـش بـه دخـالـت در بـحـث جـاری در حـرف و ادبـیّـات بـیـن الـمـلـلـی را نـشـان داد، و زمـانـی نـیـز کـه حـاضـر بـه ایـن کـار شـد، نـوشـتـه هـایـش بـرای درج پـذیـرفـتـه نـگـردیـد.
از گـفـتـمـان مـکـرر ” بـحـث بـرشـت – لـوکـاچ” در ادبـیـات مـی توان ایـن بـرداشـت اشـتـبـاه را کـرد، کـه بـرشـت و لـوکـاچ بـه گـونـۀ مـؤثـر بـا یـکـدیـگـر اشـتـغـال داشـتـه بـوده بـاشـنـد. بـرشـت و اد بـیـات او هـیـچ جـایـگـاه مـرکـزی در تـأمـلات انـتـقـادی و نـظـری لـوکـاچ نـداشـتـه اسـت. لـوکـاچ – کـه در زمـان درگـذشـت بـرشـت او را سـتـود – در زمـان حـیـات بـرشـت صـرفـاً چـنـد مـلاحـظـۀ تـحـسـیـن آمـیـز دربـارۀ بـرشـت، مـثـلاً در رابـطـه بـا مـجـمـوعـۀ نـوشـتـۀ تـرس و نـکـبـت رایـش سـوّم او داشـت. لـوکـاچ در مـلاحـظـات پـراکـنـدۀ کـم شـمـاری نـویـسـنـدگـی بـرشـت را مـشـحـون از گـرایـشـات فـرمـا لـیـسـتـی تـشـخـیـص داده اسـت. لـوکـاچ فـاقـد شـنـاخـت جـامـع یـا درک ژرفـی از نـویـسـنـدگـی بـرشـت بـود. او خـود در ایـام کـهـولـتـش اقـرار کـرد، کـه دارای آگـاهـی از قـسـمـت مـهـم ادبـیـات بـرشـت، اشـعـار او نـبـوده اسـت.( ” مـن حـقـیـقـتـاً هـرگـز بـا اشـعـار بـرشـت اشـتـغـال نـداشـتـه ام.”(لـوکـاچ)) بـر شـت بـه مـقـصـود جـلـب لــوکـاچ بــه نـوشـتــن در نـشـریــه ای کـه بــرشـت طـرح دایــر سـاخـتـن آن را
ریـخـتـه بـود، و تـحـقـق نـیـافـت، بـا لـوکـاچ در ارتـبـاط بـود، امـا بـی آن کـه مـوفـق گـردد. هـنـگـامـی کـه بـرشـت در مـه 1941 از طـریـق مـسـکـو راهـی ایـالات مـتـحـدۀ آمـریـکـا بـود، بـا لـوکـاچ مـلاقـات نـمـود، و بـه او نـوعـی پـیـمـان بـی طـرفـی مـبـنـی بـر عـدم حـمـلـۀ مـتـقـابـل در عـمـومـیـت را پـیـشـنـهـاد کـرد. بـرشـت شـخـصـاً در هـیـچ بـحـث عـلـنـی ای بـرلـه یـا عـلـیـه لـوکـاچ شـرکـت نـداشـت، ولـی یـک رشـتـه از مـلاحـظـات بـرشـت در نـوشـتـه هـا دربـارۀ ادبـیّـات و هـنـر بـه خـوبـی مـی تـوا نــد روشـنـگـر اسـتـنـبـاط او از لـوکـاچ و مـخـالـفـت بـرشـت بـا نـظـریـات او بـاشـد. بـرشـت تـنـهـا در چـنـد نـوشـتـۀ نـظـری ادبـی مـسـتـقـیـمـاً بـه جـدل بـا لـوکـاچ پـرداخـتـه، ضـمـنـاً در یـادداشـت هـا و نـامـه هـایـش بـه دیـگـران – هـم پـیـشـا و هـم پـسـا پـیـمـان بـی طـرفـی پـیـشـنـهـادیـش – و بـا نـاهـنـجـارتـریـن لـحـن از لـوکـاچ سـخـن مـی گـویـد( بـا هـمـان لـحـنـی کـه از مـان سـخـن گـفـتـه اسـت). بـه روایـت لـو کـاچ، او هـمـیـشـه بـا بـرشـت پـسـا جـنـگ جـهـانـی دوم در بـرلـیـن مـلاقـات مـی نـمـود، و آن دو تـبـادل نـظـر و بـحـث مـی کـردنـد. لـوکـاچ مـسـتـقـیـمـاً از یـک ” رابـطـۀ خـوب” سـخـن مـی گـویـد. امـا آیـا مـی تـوان فـرض کـرد، کـه ایـن ” رابـطـۀ خـوب” – اگـر لـوکـاچ درسـت بـه یـاد داشـتـه بـوده بـاشـد – بـیـش تـر مـبـنـی بـر کـنـجـکـاوی مـتـقـابـل بـوده تـا درک مـتـقـابـل؟ هـر دو آنـان بـه شـکـل خـویـش خـودمـرکـزبـیـن بـودنـد، و بـحـث را بـه صـورت یـک هـنـر و بـه خـاطـر خـود بـحـث انـجـام مـی داد نـد. یـک مـقـایـسـۀ جـالـب نـقـطـه نـظـرات بـرشـت و لـوکـاچ را بـه عـنـوان نـمـونـه مـی تـوان در کـتـاب لارس بـیـورمـان(Lars Bjurmann)( 2008- 1932) تـحـت عـنـوان Det gäller realismen( اعـتـبـار رئـالـیـسـم)( 1975) یـافـت.
لـوکـاچ بـر اسـاس اسـتـنـبـاط کـمـونـیـسـتـیِ حـزبـی مـتـعـارف دنـیـا را بـه صـورت عـیـنـاً مـوجـود و شـنـاخـت پـذیـر مـی فـهـمـیـد، و هـنـر را بـه صـورت یـک جـنـبـۀ ویـژۀ جـریـان( پـروسـه) بـازتـابـی مـلاحـظـه مـی کـرد. از دیـدگـاه او رئـالـیـسـم بـازتـابـی بـرگـزیـدۀ سـلـسـلـۀ وقـایـع واقـعـی، عـلـت مـنـد و تـوصـیـف فـرد انـسـان در کـوشـش مـوفـق یـا نـامـوفـقـش بـرای درک ایـن سـلـسـلـۀ وقـایـع، جـسـتـار مـکـانـش در آن هـا و عـمـل بـر طـبـق ایـنـسـت. از دیـدگـاه بـرشـت، بـا بـرخـورد انـتـقـادیـش بـه نـظـریـۀ انـعـکـاسـی لـنـیـن و ” انـدیـشـگـی مـداخـلـه گـرانـه” بـرشـت بـه شـیـوۀ کـورش، ” رئـالـیـسـم” عـبـارت اسـت از درسـتـی هـر بـرخـورد، هـر حـرکـت و اشـاره، هـر حـرف گـفـتـه و غـیـره. واضـح اسـت کـه ایـن دو اسـتـنـبـاط وحـدت نـاپـذیـر بـودنـد. در رابـطـۀ بـرشـت – لـوکـاچ مـورد نـمـونـه و مـضـحـک ایـنـسـت، کـه بـرشـت تـا زمـانـی کـه در قـیـد حـیـات بـود، بـه عـنـوان ” فـرمـالـیـسـت” مـورد انـتـقـاد مـقـلـدیـن لـوکـاچ در مـدیـریـت فـرهـنـگـی آلـمـان شـرقـی( سـابـق) قـرار مـی گـرفـت، و هـمـان مـدیـریـت پـس از درگـذشـت بـرشـت در 1956( تـاریـخـی کـه لـوکـاچ وزیـر در دولـت ایـمـره نـاجـی (Imre Nagy)( 1958- 1896) در مـجـارسـتـان بـود) ” کـشـف کـرد”، کـه بـرشـت بـزرگ تـریـن نـمـا یـنـدۀ ” رئـالـیـسـم سـوسـیـالـیـسـتـی” اسـت!
روشـنـگـری هـا و پـانـوشـت هـا
29 بـحـران اقــتـصـادی ای کـه پــسـا جـنـگ جـهــانـی اول پـدیـد آمــد، شـدیـد تــریـن بـحـرانـی بـود کـه تـاریـخ در قـرن سـابـق
تـجـربـه نـمـود.
ایــن بـحـران تـقــریـبـاً بــلافــاصـلـه پـس از اتـمـام جـنـگ در نــوامـبـر 1918 آغــاز گــشـت، و تــا شــروع جــنـگ
جـهـانـی دوم در 1939 ادامـه یـافـتـه، سـریـعـاً مـاهـیـت بـحـران عـمـومـی را بـه خـود گـرفـت. امـواج بـحـران از اروپـا تـا
آمــریـکـای شـمالـی را درنــوردیـد، و فـقــر و بـی کـاری تــوده ای رخ نـمـود. بـحــران از 1929 کـاهـش یـافــتـه، درســال
هـای 33- 1932 فــروکـش کـرد. امـا کـاهــش بـحـران بــه هـیـچ وجـه بـه مـفـهـوم کـاهـش بـی کـاری نـبـود. بـی کـاری از
1929 بـه طـور لایـنـقـطـع افـزایـش یـافـت. نـگـاهـی بـه نـتـایـج ایـن بـحـران:
تــولــیـد مـلـی آمــریـکــای شـمـالـی در سـال هــای 33- 1932 تــقــریــبـاً نـصـف مـیــزان آن در 1929 بــود. شـمـار
مـشـتـغـلـیـن 60% و سـطـح مــزد 40% کـاهــش یـافـت. بـی کـاری در آمـریـکـا از آغــاز 1933 بــه 13 مـیـلـیــون نـفــر
سـر زد، بـه عـلاوۀ تـعـداد قـابـل تـوجـهـی که نـاگـزیـر از تـرک کـار تـمـام وقـت و روی آوردن به کـار نــیـمـه وقـت شـده،
یــا بـه کـاهـش مـزد تـن در دادنـد. درآمــد دهـقـانـان نـصـف شــد. آمـریـکـای شـمـالـی، ثــروت مـنـدتــریـن کـشـور جـهـان،
نـظـیـر چـنـان فـقــر و بـی کـاری را تـجـربـه نـنـمـوده بــود. بـحـران طـبـیـعـتـاً در روابـط تـجـاری آمـریـکـا بـا خـارج نـیـز
تــأثـیـر گـذاشـت. آمـریـکـا از طـریـق تـجـارت خـارجـی و بــازار وام بـیـن الـمـلـلی بـا اروپـا مـرتـبـط بـود، و بـازسـازی و
تـقــویـت اروپـا تـا درجـۀ زیـادی بــه هـمـیـن تـجـارت خـارجـی بــا آمـریـکــا و بــازار وام بـسـتـگــی داشـت. بــه عــبـارت
دیـگــر ایـن جـا صـحـبـت از یـک سـیـسـتـم بــود، کـه در اثــر بـحـران اقـتـصـادی جـهـانـی ازهـم پـاشـیـد، و در نـتـیـجـۀ آن
صـادرات آمـریـکـا از 5 مـیـلـیـارد دلار در 1919 بـه تـقـریـبـاً 5/1 مـیـلـیـارد دلار در 1932 و واردات آن از 4 مـیـلـیارد
دلار بـه حـدود 1 مـیـلـیـارد دلار کـاهـش یـافـت.
عــواقـب بـحـران در اروپـا، کـه در اثـر جـنـگ کـامـلاً فـرسـوده و مـتـحـمـل ضـایـعـات مـادی، فـرهـنـگـی و انـسـانـی
سـنـگـیـنـی گـردیـده بــود، وخـامـت بـارتــر از عـواقـب بـحـران در آمـریـکــای شـمـالـی بـود. بـه عـنـوان مـثـال در آلـمـان:
درآمــد مـلـی از 1929 تـا 1932 تـقــریـبـاً 40% کـاهـش یـافـت. تـولـیـد صـنـعـتـی در مـجـمـوع تـقـریـبـاً 45% تـنـزل یـا
فــت. تـولـیـد فـلــزات خـالـص تـقـریـبــاً 70%، فـولاد تـقـریـبـاً 65% و تـجـارت خـارجـی تـقــریـبـاً 60% و واردات تـقـر
یـبـاً 70% کـاهــش یـافـت. بـی کـاری تــوده ای در زمـسـتــان 1932 6 مـیـلـیـون نـفــر، یـعـنـی قـریـب 3/1 کـل شـاغـلـیـن
آلـمـان بـود.
بـحـران طـبـیـعـتـاً عــواقـب سـیـاسـی وخـیـمـی نـیــز داشـت، خـاصـه در آلـمـان، کــه مـوجـب بــه قــدرت رسـیـدن فــا
شـیـسـم هـیـتـلـری گـردیـد.
30 لـنـیـن رمـان مــادر را ” یـک کـتـاب ضـروری” دانــسـت، و دربــارۀ آن گـفـت: ” بـسـیـاری از کـارگـران کـه نـاآگـاهـانـه و
خـود بــه خـودی در جـنـبـش انـقـلابـی شــرکـت جـسـتـنـد، اکـنــون ” مـادر” را بـا فـایــدۀ زیــاد مـی خــوانـنـد.(…) آن یـک
کـتـاب بـسـیـار فـعـلـیـت دار اسـت.”
انــدیـشـۀ مـرکـزی رمـان ایـنـسـت، کــه کـسـی کــه سـرنـوشـت خــود را بـه سـرنــوشـت خـلـق و پـیـکـار او بـرای آزا
دی و سـعـادت پـیـوسـتـه بـه سـازد، بـاززایـی و ارزش انـسـانـی واقـعـیـش را تـجـربـه مـی نـمـایـد.
31Vorwärts und nicht vergessen/ Worin unsre Stärke besteht./ Beim Hungern und biem Essen / Vorwärts, nicht
vergessen / Die Solidarität
32 Vorwärts und nicht vergessen/ Unsere Strasse und unser Feld./ Vorwärts und nicht vergessen:/ Wessen Stra
sse ist die Strasse / Wessen Welt ist die Welt?
33 بــه عـلـت گـرایـش هـامـسـون بـه نازیـسـم و شـخـص هـیـتـلـر. ایـن مـوضـوع را پـژوهـشـگـر تـورکـیـلـد هـانـسـن(Thork
ild Hansen )( 89-1927) در اثـر سـه جـلـدیـش با عـنـوان Processen mod Hamsun( مـحـاکـمۀ هـامـسـون)(1978)
بـررسـیـده اسـت.
34 جـنـگ سـی سـالــه ( از 1618 تـا 1648) مــرکـب از یـک رشـتــه نــزاع نـظـامـی در اروپــا، عـمـدتــاً آلـمـان بــود. در
آغـاز جـنـگ مـذهـبـی بــود، ولـی تــدریـجـاً بــه جـنـگ عــادی تـبـدیــل گـردیــد، و قــدرت هـای بــزرگ اروپــا در آن دا
خـل شـدنـد. جـنـگ بـا مـعـاهـدۀ صـلـح ” وسـتـفـال”(Westfal) پـایـان گـرفـت.
35Man kann also die Dinge nur deswegen erkennen, dass sie sich, und nur dort, wo sie sich verändern(…).
36 Man kann die Dinge erkennen, indem man sie ändert.
37 Wir können den anderen nur begreifen, wenn wir in ihn eingreifen können.
38 عـضـو سـرشـنـاس حـزب در دهـه هـای 30 و 40 و تـهـیـه کـنـنـدۀ عـمـدۀ سـیـاسـت فـرهـنـگـی تـمـرکـزخـواهـانـۀ حـزب
آنـدری زدانُـف(Andrej Zdanov)( 1948- 1896) در نـطـقـش در ایـن اولـیـن کـنـگـرۀ اتـحـادیـه، کـه نـطـق اصـلـی نـیـز
بـود، ” رئـالـیـسـم سـوسـیـالـیـسـتـی” را بـه صـورت دکـتـریـن رسـمـی حـزب بـه شـرح زیـر اعـلان داشـت:
” رئــالـیـسـم سـوسـیـالـیـسـتـی، کــه اسـلـوب اسـاسـی ادبـیـات خـیـال پــردازانـه و نـقـد ادبـی شـوروی مـی بـاشـد، از
هـنــرمـنـد طـالــب تــوصـیـف حـقـیـقـی، تــاریـخـی و مـشـخـص واقـعـیــت در تـکـامــل انـقـلابـی آنـسـت. هـمـزمـان ایــن
حـقـیـقـت گـرایی و واقـع گـرایی( کُـنـکـرتـیـسـم) تـاریـخی در تـوصـیـف هـنـری واقـعـیـت بـایـد بـا وظـیـفـۀ ریـخـت دهـی
ایـدئـولـوژیـک و تـربـیـت خـلـق کـارگـر بـا روح سـوسـیـالـیـسـم درآمـیـزد.”
یـک بـحـث انـتـقـادی دربــاب ” رئـالـیـسـم سـوسـیـالـیـسـتـی” را در بـخـش دوم بـررسـی ” دگـرگـونـی فـرهـنگـی در
شـوروی پـیـشـیـن …”، در تـارنـمـای مـشـعـل، ژوئـن 2020 مـی یـابـیـد.
39 بـرای رئـالـیـسـم لـوکـاچ مـی تـوانـیـد رجـوع کـنـیـد بـه بـررسـی ” لـوکـاچ، شـرح حـال و رئــالـیـسـمـش” از تـوفـان آراز
در تـارنـمـای حـلـقـۀ تـجـریـش، اسـفـنـد 1398.
بخش های پیشین نوشتار:
tajrishcircle.org/lit13981204/
tajrishcircle.org/lit13981220/
tajrishcircle.org/lit13990205/